Het graafschap Portugal (868-1139)

Als dit een website over het Iberische schiereiland was had ik dit artikel waarschijnlijk de naam ‘Het ontstaan van Portugal‘ meegegeven, maar aangezien het een site over Spanje is, schrijf ik hier over het Condado Portucalense oftewel het graafschap Portucalense.

De naam van het graafschap is afgeleid van het toponiem Portucale, waarmee sinds de 9e eeuw een stad werd aangeduid die aan de monding van de Duero lag, en Portus Cale, Puerto de Cale, werd genoemd, wat een kruising lijkt te zijn van een Latijnse term (Portus, puerto) en een andere uit het Grieks (καλός, vert. kalós, “mooi”). Door deze samen te voegen ontstond Puerto de Cale (Pracht Haven).

Een andere theorie is dat de naam is afgeleid van de militaire cultuur die in de pre-Romeinse tijd het gebied van Cale bewoonde, de Galiciërs of Callaeci. Een alternatieve verklaring is dat de naam is afgeleid van de godin die door de stam werd vereerd en dat het historisch gerelateerd zou kunnen zijn aan het woord Cailleach (vertaald als voorouderlijke godin), in Ierland, tijdens een Keltische invasie vanuit Gallaecia (de Romeinse benaming voor deze provincie).

De volgende theorie stelt dat het woord cale of cala Keltisch zou zijn en haven, inham of schuilplaats zou betekenen, en impliceerde het bestaan van een oudere Keltische haven.

Er is echter nog een andere theorie die stelt dat Cale is afgeleid van Caladunum.

De uitdrukking tierra portucalense (tierra – land) of provincia portucalense dateert uit deze periode om een afzonderlijk gebied aan te duiden dat in het noorden werd begrensd door het tierra bracarense (gebied rond Braga) en in het zuiden door de rivier Voga (Portugal) en als centrum de stad Portucale (het huidige Porto) had.

In de 1ste eeuw v. Chr. wordt in de Historia de Salustio gewag gemaakt van een Cales civitas in Gallaecia; Cale zou veroverd zijn door Perpena, in de 4e eeuw spreekt het Itinerarium van Antoninus van een stad genaamd Cale of Calem, in de 5e eeuw schrijft Hydatius van Chaves over een Castrum Portucale.

Geschiedenis

---

Tijdens het proces van de Reconquista waren er op het huidige grondgebied van Portugal twee verschillende Portugese graafschappen. Het eerste graafschap, werd in 868, nadat hij de moren had verdreven, gesticht door Vímara Pérez een krijgsheer van het Koninkrijk Asturias die na de verovering van het gebied rond Portucale (het huidige Porto)  werd aangesteld als landvoogd of graaf (gobernador). In 1071 werd, nadat de graaf Nuño Méndez overleden was, het graafschap toegevoegd aan het Koninkrijk Galicia. Hoewel het een zekere autonomie genoot, was het altijd voor een deel afhankelijkheid (vazal) van het Koninkrijk van León. Het besloeg ongeveer hetzelfde grondgebied als de huidige regio Douro Litoral (provincie in Portugal). Het tweede graafschap werd rond 1095 gevormd in het leengoed van koning Alfonso VI de León en aangeboden aan Enrique de Borgoña, een Bourgondiër die hem kwam helpen bij de herovering van het land op de Moren en later de hand kreeg van de dochter van Alfonso, Teresa de León. Het was veel groter dan het eerste graafschap en besloeg het grondgebied van het oude graafschap Coimbra (opgeheven in 1091), delen van Trás-os-Montes en delen van Zuid-Galicia (voornamelijk het bisdom Tuy). Om dubbelzinnigheden te voorkomen, wordt het eerste graafschap gewoonlijk Condado de Portucale genoemd en het tweede Condado Portucalense, dit gebied werd dan wel een graafschap genoemd, maar de leiders gebruikten verschillende titels: comite (graaf), dux (hertog), princeps (prins) en zelfs regina (koningin).

Portucale

Er wordt aangenomen dat er tijdens de Romeinse invasie een populatie was rond de monding van de rivier de Duero, maar dit is niet bevestigd en er is geen exacte locatie.

De Parroquial Suévico (ook wel bekend als de Teodomiro-divisie) uit de tijd van San Martinus de Braga, bestudeerd door kannunik Pierre David na de identificatie ervan door de eveneens kanunnik Avelino de Jesus da Costa, een van de belangrijkste mannen van de Portugese diplomatie, verwijst eeuwen later naar een dorp met de naam Portucale Castrum Antiquum, aan de linkeroever, en een ander, het Portucale Castrum Novum, aan de rechteroever.

Onder de heerschappij van de Sueben was Portucale het toneel van verschillende gebeurtenissen, waaronder de gevangenneming van Requiario tijdens de invasie van Teodorico II (457), de opstand van zijn gouverneur Agiulfo, die tot koning wilde worden uitgeroepen en werd geëxecuteerd, en de laatste slag bij Andeca (585), laatste Suebische koning, verslagen door Leovigildo.

Portucale was al sinds de tweede helft van de 6e eeuw de zetel van het bisdom Portucalense, gelegen in de provincie Gallaecia, met de bisschop van Braga als gouverneur. Na de islamitische invasie van het Iberisch schiereiland in 711 overleefde het bisdom het niet. Na de herovering van Porto in 868 werd het bisdom in ere hersteld.

Het Graafschap Portucale (eerste graafschap)

---

Na de presura van Portucale door Vímara Pérez werd de stad bij zijn wederopbouw waarschijnlijk voorzien van versterkingen. Vanaf dat moment brak er een welvarende periode in zijn geschiedenis aan: van waaruit men aan de reorganisatie begon, goed uitgevoerd en in sommige gevallen werd er een herbevolking toegepast buiten de grenzen van het oude bisdom, ten noorden van de rivier de Ave  ten zuiden van de rivier de Duero. Op dit punt heette het gebied al Tierra Portugalense en beetje bij beetje werden de grenzen van het gebied verlegt en omvatte het Braga, Lamego, Viseu, Terras da Feira en Coimbra.

De herovering maakte ook het herstel van het oude bisdom mogelijk, waarbij de bisschoppen van Portucale zich vestigden in een klein dorp genaamd Magneto (dat volgens de specialisten overeenkomt met het huidige Meinedo, in de gemeente Lousada).

Slechts tien jaar na de definitieve herovering van Portucale werd de stad Coimbra ingenomen en tot graafschap verheven in handen van graaf Hermenegildo Gutiérrez; haar positie als scharnierpunt tussen de christelijke en de moslimwereld maakte een vreedzame samenleving op het grondgebied van Entre Douro e Minho mogelijk. Door de veldtochten van Almanzor aan het einde van de 10e eeuw kwam de grens echter weer bij de Duero te liggen.

In de tweede helft van de 11e eeuw werd het graafschap Coimbra opnieuw ingesteld in het zuiden (dat niet alleen de stad Mondego omvatte, maar ook de landerijen van Lamego, Viseu en Feira, die werden gegeven aan de schout (hij noemde zichzelf nooit “graaf” in de gevonden documenten) Sisnando Davídiz, een ‘goedgekeurde’ mozarab door koning Fernando I de León, die de stad in 1064 definitief veroverde (dit graafschap zou later worden opgenomen in dat van Portucalense).

Paulo Merêa verwijst naar het bestaan van documenten die zijn gevonden in de provincie Ourense, in Galicia, waarin uitdrukkelijk wordt verwezen naar landerijen die in Portugal liggen, dat wil zeggen ten zuiden van de rivier Limia, en die toen behoorden en nog enige tijd zouden behoren tot de kerkelijke organisatie van Tuy, dat tijdens het bewind van Ordoño I werd herbevolkt.

De herbevolking van Tierra Portugalense vond plaats in de tijd van Alfonso III en de regering van Vímara Pérez en zijn nakomelingen.

Graven van Portucale

Met de verdeling die Fernando I de León bij zijn dood in 1065 maakte, werd het Portucalense grondgebied tijdens de twisten tussen zijn zonen verbonden met Galicia. Hoewel het graafschap in 1071 eigenlijk al verdwenen was.

Stamboom

Het graafschap Portucalense (tweede graafschap)

---

Door de ambities van Alfonso VI kwamen, de door de erfenis van Fernando I verdeelde, koninkrijken weer bij elkaar, en toen García stierf, na gevangen te zijn gezet op bevel van zijn broer Alfonso in 1091, gingen de gebieden in zijn bezit over in handen van Raimundo de Borgoña, gehuwd met Urraca de León dochter van Alfonso VI. De ernst van de aanvallen van de Almoraviden was aanleiding tot het verdelen van de militaire macht om het grondgebied te versterken: een commandant in het centrale gebied, geleid door koning Alfonso VI zelf, een andere, officieuze, geleid door El Cid in Valencia, en de derde in het westen, geleid door Raimundo. Deze laatste had Lissabon reeds verloren, dat door de koning  van de taifa Badajoz aan het Koninkrijk León was afgestaan, samen met Santarém, dat ook op het punt stond in handen van de Almoraviden te vallen. Raimundo slaagde er ook niet in de linie van de Tago rivier (Taag) effectief te verdedigen, en dit was een van de redenen die door sommige moderne historici worden toegeschreven aan het besluit van Alfonso VI om de westelijke militaire verdediging verder te versterken, door de gebieden die aanvankelijk aan Raimundo waren toegewezen in tweeën te verdelen. Zo droeg hij het meest blootgestelde over aan Enrique de Borgoña.

Graaf Enrique, gesteund door de politieke belangen van de orde van Cluny, drong zich ambitieus op in de politiek van het koninkrijk en veroverde de macht aan de hoven. De graven of gouverneurs, die zichzelf als ondergeschikt aan de koning beschouwden, beschikten over ruime administratieve, rechterlijke en militaire bevoegdheden en hun denkbeelden waren van nature gericht op de verwerving van volledige autonomie wanneer, in het geval van Portugal, de omstandigheden gunstig waren.

Om meer bevolking aan te trekken en zijn grondgebied in waarde te doen stijgen, verleende Enrique privileges en stichtte hij steden in verschillende gebieden, waaronder Guimarães, dat een burgerlijke stad werd, met verschillende gedienstigheden, waarmee hij vele Franken, zijn landgenoten, aantrok.

Hij vestigde zich in Guimarães, in een kasteel dat daar in de vorige eeuw was gebouwd. Toen graaf Enrique in 1112 stierf, ging het graafschap over op zijn weduwe, Teresa de León, die het bestuurde tijdens de minderjarigheid van haar zoon Alfonso Enríquez.

De relatie tussen Alfonso Enriquez en zijn moeder bleek een moeilijke, en al op elfjarige leeftijd ontwikkelde Alfons zijn eigen politieke ideeën, welke verschilden van die van zijn moeder. In 1120 koos de jonge prins de zijde van de aartsbisschop van Braga, een politieke vijand van zijn moeder, en beiden werden op haar bevel verbannen. Alfonso verbleef de daaropvolgende jaren buiten zijn eigen graafschap, onder het toezicht van de bisschop.

In 1121 begon Teresa zich koningin te noemen, maar de conflicten met de hoge geestelijkheid en vooral de verwikkelingen met Fernando Pérez de Traba, een Galicische magnaat aan wie zij de regering van Porto en Coimbra overdroeg, leidden tot de opstand van de Portucalenses en van haar eigen zoon, die haar als een buitenlander afwees.

In 1125, op veertienjarige leeftijd (de leeftijd waarop men in de 12e eeuw als volwassen werd beschouwd), sloeg de jonge Alfonso Enriquez zichzelf tot ridder, zoals het koninklijk gebruik voorschreef, en werd zo een onafhankelijk strijder. Hij verzamelde een leger, en ging op weg om de heerschappij over zijn eigen graafschap op zich te nemen.

Tijdens de Slag van São Mamede nabij Guimarães (1128) overwon hij de troepen van de minnaar en bondgenoot van zijn moeder, graaf Fernando Peres de Traba van Galicia, waarbij hij zijn moeder gevangennam, en haar voor eeuwig verbande naar een klooster in León. Derhalve werd het onmogelijk om Portugal in te lijven in het koninkrijk Galicia, en Alfonso werd alleenheerser (hertog van Portugal) na de roep om onafhankelijkheid door de inwoners, kerk en edelen van het graafschap. Hij bedwong tevens Alfons VII van Castilië en León, een andere van zijn moeders bondgenoten, en bevrijdde daarmee het land van politieke afhankelijkheid van de Kroon van León en Castilië. Op 6 april 1129 riep Alfons zichzelf uit tot Prins van Portugal.

In de strijd tegen de christenen van León en Castilia en de moslims behaalt Alfonso I de Portugal een belangrijke overwinning op de Moren in de Slag bij Ourique in 1139 en verklaart hij zich onafhankelijk. Het Koninkrijk Portugal wordt geboren en de eerste dynastie wordt gesticht, met Alfonso Enriquez als monarch van het nieuwe koninkrijk.

Alfonso I de Portugal stierf in 1185 maar wordt door de Portugezen nog steeds herinnerd als een held, zowel door zijn persoonlijk karakter, als door zijn rol als stichter van hun natie. Er zijn legendes die zeggen dat er tien mannen nodig waren om zijn zwaard te dragen.

Graven van Portucalenses: Huis van Borgoña (Bourgondië)

• • • Enrique de Borgoña (1095-1112)
      • Samen met zijn vrouw Teresa de León
    • Teresa de León (alleen: 1112 – 1128, met de titel van koningin)
    • Alfonso Enríquez (1128 -1139, met de titel van dux (doge, hertog), 1139 – 1143, met de titel van koning)

Hierna wordt Portugal onafhankelijk van het koninkrijk León.

---

Naar boven

Verwant aan dit onderwerp:

• • • • • • • • • • Koninkrijk León