De Myceners vergroten door intensief scheepvaartverkeer hun invloed in het oostelijke deel van de Middellandse Zee en tot in Italië. In dit hele gebied hebben ze handelscontacten met andere volken, plunderen doen ze daarnaast nog steeds. De belangrijkste handelspartners zijn de Egyptenaren uit het Nieuwe Rijk en de volken die in Klein-Azië leefden.

In het skelet van de Krabbeplasman is het oudste menselijke DNA aangetroffen dat ooit in de Lage Landen is gevonden.

Het tempeltje van Barger-Oosterveld speelt een rol bij rituelen in het veen

Het begin van de ijzertijd veroorzaakt politieke onrust in het Midden-Oosten (1200 v.Chr.)

De Motillas worden verlaten, mogelijk vanwege het verdwijnen van de naburige Argarische staat.

Invasie van de Kelten in het noordwesten van het schiereiland.

De Urnenveldencultuur is de eerste golf Indo-Europese migraties die op het schiereiland binnenkomen. Ze bleven in Cataluña, maar het was tevens het begin van de Atlantische Bronstijd in het noordwesten van het schiereiland (hedendaags Galicia en Noord-Portugal). Er werd handel gedreven met Bretagne en de Britse Eilanden.

In West-Andalucía komt een nieuw soort aardewerkcultuur op.

Het Noordwesten bestaat uit twee assen: Galiciërs en Astur-Cantabriërs.

Ten gevolge van de Brandcatastrofe valt het eeuwenoude machtige rijk der Hettieten uiteen in een aantal stadstaten.

Het einde van de bronstijd en het begin van de ijzertijd in de Levant.

Op het Iberisch schiereiland ontstaan de eerste Tartesische nederzettingen.

De Filistijnen vestigen zich aan de zuidwestkust van Kanaän (ca. 1200 – 1175 v.Chr.)

In Mesopotamië worden waterschoepraderen in gebruik genomen bij de irrigatie van de landbouw.

De Trojaanse Oorlog wordt uitgevochten (ca. 1184 v.Chr.)

Het Fenicisch alfabet ontstaat.

De Wet van Mozes ontstaat.

Allis Ubbo (hedendaags Lissabon), waarschijnlijk van Iberische oorsprong, wordt gesticht.

Ramses III, tweede farao van de 20e Dynastie van Egypte.

Nebukadnezar I, vierde en belangrijkste koning van de Isin-dynastie van Babylonië.

Mozes

Op de Boshoverheide bevindt zich het grootste teruggevonden urnenveld uit de Lage Landen, dat zou tussen 1100 en 700 v.Chr. zijn gebruikt. (Zie 13e eeuw, urnenveldencultuur)

Bronstijd in de Portugese Estremadura (niet Indo-Europees).

Bronstijd in het Portugese Beira Alta (niet Indo-Europees, maar daar wel door beïnvloed).

Ontstaan van Tartessos, de eerste Iberische staat die in schriftelijke bronnen wordt genoemd. Tartessos was een gecentraliseerde monarchie, die was ontstaan onder Fenicische invloed. Voerde handel met het gebied dat tegenwoordig bekendstaat als de Algarve en de Portugese Estremadura.

Dorpen en steden worden gesticht in de zuidelijke kustgebieden in West-Iberië.

De urnenveldencultuur verspreidt zich verder over westelijk Europa (België, Nederland en Duitsland). Ook wordt brons nu algemeen bewerkt. Vanuit het Midden-Oosten komen bewerkingstechnieken voor ijzer – eerst in het zuiden (Griekenland).

Vervaardiging van ceremoniële gouden hoeden in Midden-Europa.

Ontstaan van de Villanovacultuur (1000 – 700 v.Chr.) uit de ijzertijd vernoemd naar de Italiaanse stad Villanova.

• de Latijns-Faliskische groep (in Latium en het dal van de Tiber)
• de Umbrisch-Sabellijnse groep (in Umbrië Campagna, Zuid Italië)
• de Illyrische groep (uit het Donaugebied, naar de Adriatische kust).

Rond deze tijd ontstaan de handelskolonies van de Feniciërs, o.a. de stad Kition (nu Larnaca) op Cyprus. Vnl. koper wordt verhandeld.

In Oxfordshire wordt het Witte paard van Uffington gemaakt. De heuvelfiguur is in elegante lijnen uitgesneden en ruim 123 meter lang.

Salomo, derde koning van het koninkrijk Israël, zoon van koning David.

Zarathustra, Bactrische profeet en grondlegger van het zoroastrisme.

De nieuwe Castro-dorpscultuur, gekenmerkt door de ommuurde dorpen en heuvelforten. De cultuur breidde zich uit van zuid naar noord en van de kust naar het binnenland gedurende de volgende eeuwen.

Feniciërs stichten Malaka (Málaga).

De Keltische Hallstatt-cultuur bereikt de Urnenvelden-Kelten en introduceerden ijzerbewerking in Iberië. De cultuur breidde zich uit en bereikte de noordelijke regio Levante en de vallei boven de Ebro.

De invloed van Germanen en Kelten doet zich opmerken in de manier waarop de doden worden verzorgd en begraven: uit deze tijden vindt men urnenvelden in de Lage Landen.

Koning Argantonio heerst van 630 v. Chr. tot 550 v. Chr. over Tartessos.

Tweede golf Indo-Europese migratie (Kelten van de Hallstatt-cultuur) in Portugees gebied.

De veeherderscultuur Cogotas I verandert in Cogotas II, Keltische invloeden worden gemengd met de Iberische cultuur (Keltiberiërs).

De Feniciërs stichten rondom de Middellandse Zee vele nederzettingen.

Tavira wordt verwoest.

Culturele verschuivingen op het Iberisch Schiereiland na de val van Tartessos. Dit gebeurt vooral in Laag-Alentejo en de Algarve, maar loopt langs de kust op tot de monding van de Taag.

Het eerste schrift in West-Iberië wordt ontwikkeld (nog niet vertaald). Sterke Tartessiaanse invloed: het gebruikt het Fenicisch alfabet.

In het gedicht Ora Maritima, geschreven door Avienus in de 4e eeuw, wordt beweerd dat heel West-Iberië ooit vernoemd was naar het volk dat er woonde, de Oestriminis, die werden vervangen door een invasie van de Saephe of Ophis (lett. ‘serpent’). Van toen af aan stond Iberië bekend als Ophiussa (Land van de Serpenten). In het gedicht worden ook verschillende etnische groepen van die tijd beschreven:

• De eerdergenoemde Ophis, tegenwoordig beschouwd als behorende tot de Kelten van de Hallstatt-cultuur, in heel West-Iberië (huidig Portugal) tussen de rivieren de Douro en de Sado.
• De Cempsi, waarschijnlijk ook Hallstatt-Kelten in de riviermonding van de Taag en het zuiden tot aan de Algarve.
• De Cyneten in het zuiden en in enkele steden langs de Atlantische kust (zoals Olissipo, huidig Lissabon), waarschijnlijk niet Indo-Europees, maar autochtone Iberiërs.
• De Dragani, Keltisch of Proto-Keltisch, van de eerste migratiegolf, in de berggebieden van Galicië, Noord-Portugal, Asturias en Cantabria.
• De Lusis, waarschijnlijk de eerste verwijzing naar de Lusitaniërs, die leken op de Dragani.

Kelten dringen door tot het noordwesten van het schiereiland. Het is niet duidelijk of alle stammen in dat gebied daadwerkelijk Kelten waren, of beïnvloed door en samengegaan met de Kelten.

Er zijn zes volksgroepen, die sociaal gezien verschillen, aanwezig op het Iberisch schiereiland: Vasconen, Suessetanos, Sedetanos, Iacetani, Ilergetes en Celtiberos.

Griekse kolonisten uit Klein-Azië stichten de handelsnederzetting Massilia (Marseille) en planten er ook enkele wijngaarden aan.

Griekse handelaren knopen handelsrelaties aan met Tartessos en stichten verscheidene nieuwe nederzettingen in Zuid-Spanje. De bekendste van deze Griekse kolonies was Mainaka, het huidige Málaga. Ten slotte worden ze door de Carthagers verdreven.

Een tweede Castro-cultuur ontstaat in Galicië en Noord-Portugal.

De Keltische Callaeciërs bewonen de regio rond en ten noorden van de Duero.

De Keltische Callaeciërs bewonen de regio rond en ten noorden van de Duero.

De Griekse historicus Herodotus van Halicarnassus gebruikt het woord Iberia om te verwijzen naar wat tegenwoordig het Iberisch schiereiland is.

Ontstaan van de geschiedwetenschap. Herodotus van Halicarnassus, Grieks geschiedschrijver, schrijft de Historiën en Thucydides “De geschiedenis van de Peloponnesische Oorlog”.

De Turduli en Turdetani, waarschijnlijk afstammelingen van de Tartessians, worden gevestigd in het gebied rond de rivier de Guadiana, in Zuid-Portugal. Voegen zich later bij de Kelten.

De Lusitaniërs (Proto-Keltisch) bewonen het gebied tussen de Duero en de Taag(en breiden zich uit naar Hoog-Alentejo). Ten oosten van hen wonen de Vettonen(waarschijnlijk ook Proto-Keltisch).

Verderop in de eeuw begint Rome te groeien als Mediterraanse rivaal van Carthago.

De sterke invloeden van Centraal-Europese Keltische culturen blijven groeien.

In de Politika (ca. 350 BC) analyseert Aristoteles verschillende voorbeelden van een staat: monarchie, aristocratie, constitutionele regering, tirannie, oligarchie, democratie. Zijn staatsmodellen zullen 2000 jaar later nog dienen als leidraad in de discussie over het meest wenselijke regeringssysteem.

De ontdekkingsreiziger Pytheas van Massalia verkent Noordwest Europa in een reis langs de Franse oceaankust, de Britse eilanden, Scandinavië en Zeeland. Hij onderzoekt mensen en natuurverschijnselen, en beschrijft alles in een (niet bewaard gebleven) boek, waaruit fragmenten door Geminus van Rhodos, Plinius de Oudere, Diodoros Siculus en vooral Strabo zijn geciteerd.

Hippocrates van Kos is de eerste westerse arts die de geneeskunde uit het bovennatuurlijke naar het natuurlijke haalt. Hij zoekt via de symptomen van de patiënt naar een oorzaak, en komt zo tot een diagnose. Hij formuleert regels voor een gezond leven.

• Artaxerxes II
• Alexander de Grote
• Artaxerxes III
• Autolycus van Pitane
• Brennus
• Chandragupta Maurya
• Darius III
• Aristoteles
• Eubulides van Milete
• Philippus II van Macedonië
• Plato

Hannibal Barkas breidt de Carthaagse veroveringen in Iberië uit. Hij bereikt het noorden van Midden-Iberië en verovert de steden Salmantica (Salamanca) en Arbucela (in de regio Zamora). Hij heeft volgens sommige bronnen ook de Haven van Hannibal gesticht (mogelijk Portimão in de Algarve). (tot 219 v.Chr.)

Het Verdrag van de Ebro tussen Rome en Carthago trekt een grens aan het gebied van Carthago bij de Ebro.

Hasdrubal, zoon van Gisco, bereikt Lusitania en zet een kamp op bij de monding van de Taag.

• Rond 270 v.Chr. hebben de Romeinen heel Italië onderworpen. Later deze eeuw weren ze Hannibal Barcas af in de Punische Oorlogen.
• 264 – 241 v. Chr. eerste Punische oorlog
• Door politieke hervormingen hebben de Comitia centuriata, de gegoede klassen, niet langer het monopolie op de macht in Rome.
• De Kelten dringen op naar het westen. De Galaten trekken plunderend door Hellas en Klein-Azië. Als ze uiteindelijk worden verslagen vestigen ze zich in de landstreek die later Galatië wordt genoemd.
• De Parisii vestigen zich langs de Seine.
• De stadstaat Pergamon wordt dankzij de rijkdom en kunstzin der Attalidenvorsten een centrum van hellenistische cultuur, en een van de fraaiste steden van de oude wereld, met een rijkdom aan monumentale tempels, fonteinen, gymnasia en andere bouwwerken (onder meer een befaamde bibliotheek).

• volgens Aristarchus van Samos is de zon het centrum van het heelal, beweegt de aarde in één jaar om de zon en in één dag om haar eigen as en is de sfeer van de sterrenhemel onbeweeglijk. Zijn heliocentrisch wereldbeeld vindt geen steun bij zijn tijdgenoten.
• De Koninklijke Bibliotheek van Alexandrië wordt opgericht in de hoofdstad Alexandrië van het Grieks-Egyptische Rijk door koning Ptolemeus II ‘Philadelphus’. De hellenistische wiskundige Euclides schrijft er zijn Elementen van Euclides.
• Erasistratos van Ceos is een Grieks geneeskundige in Alexandrië. Zijn werk is op verschillende vlakken erg vooruitstrevend: Beschrijving van het hart waarbij hij vooral aandacht heeft voor de hartkleppen, die nog steeds naar hem zijn genoemd. Hij ziet het hart als een pomp voor het bloed. Hij erkent het systeem van de slokdarm en beschrijft de peristaltische beweging van de maag en darmen, Hij erkent het belang van de hersenen als centrum voor het bewustzijn
• Eratosthenes schat de omtrek van de aarde rond 240 v.Chr. Hij heeft van een plaats in Egypte gehoord waar de Zon bij de zomerzonnewende recht boven staat en bepaalt langs meetkundige weg dat de aarde een omtrek van 250.000 stadia moet hebben.

• Archimedes, Grieks wis- en natuurkundige uit de Hellenistische Oudheid.
• Hannibal Barkas, Carthaags veldheer en berucht strateeg.
• Qin Shi Huangdi, eerste keizer van het Chinese Keizerrijk.

De bewoners van de provincie Citerior komen in opstand tegen de Romeinse overheerser en elimineert de helft van het daar aanwezige Romeinse leger (60.000 man).

• De Lusitaniërs plunderen Baetica (huidig Andalusië).
• Lusitaniërs plunderen Zuid-Lusitanië (huidige Alentejo en Algarve).
• De Lusitaniërs migreren richting het zuiden.

Caius Vetilius belooft de Lusitaniërs grondgebied in het zuiden als ze de Romeinse wetten volgen. Viriathus, iemand die de slachting van Galba had overleefd, waarschuwt de stammen de Romeinen niet te vertrouwen.

Viriathus (Viriato) wordt benoemd tot leider van de Lusitaniërs.

De Lusitaniërs slagen erin zich tegen de Romeinse aanvallen te verzetten.

Vetilius wordt vermoord in een nederlaag opgezet door Viriathus.

Viriathus verslaat Claudius Urianus, gouverneur van Hispania Citerior.

Met een nieuwe gouverneur in Hispania Citerior boeken de Romeinen enkele kleine militaire overwinningen.

Het Romeinse leger wordt verslagen nabij wat tegenwoordig Beja is, in Alentejo.

Na het verlies, verklaart hij Viriathus “Vriend van het Romeinse volk” en erkent hij de soevereine regering van de Lusitaniërs.

In Hispania Ulterior boeken de Romeinen een grote overwinning op Viriathus en hij wordt gedwongen naar de gebieden ten noorden van de Taag te vluchten.

De Vettonen en Gallaeciërs worden ook aangevallen.

De Romeinse steden Castra Servilia en Caepiana worden gesticht in het grondgebied van de Celtici.

Viriathus stuurt afgevaardigden om vrede te maken met de Romeinen.

Viriathus wordt verraden en vermoord in zijn slaap door zijn metgezellen, die waren omgekocht door Marcus Pompilius Lenas.

Wanneer de verraders in Rome aankomen, laat consul Servilius Cipianus hun executeren, omdat “Rome geen verraders beloont”.

De Lusitaanse legers, nu onder leiding van Tautalus proberen de Romeinen tegen te houden maar worden verslagen. Einde van de Lusitaanse oorlog.

De Romeinen geven de Lusitaniërs grondgebied in het zuiden (in hedendaags Alentejo).

De stad Olisipo zend legers om mee te vechten met de Romeinen tegen de Keltische stammen in het noordwesten.

De Romeinse legers passeren de Deuro en gaan het gebied van de Gallaeciërs binnen.

Het leger passeert de rivier de Lima (Lethe, de rivier van vergeetachtigheid), maar pas nadat Decimus Junius Brutus de rivier alleen was overgestoken om te bewijzen dat hij zijn geheugen niet was verloren.

Decimus Junius Brutus verovert de stad Talabriga en verslaat zo de Gallaeciërs.

Het senaat geeft praetor Decimus Junius Brutus de titel Callaicus voor zijn veroveringen in Gallaecië.

Het begin van de consolidatie van de Romeinse regering in Hispania.

• Gaius Aurelius Cotta en Publius Sulpicius Galba Maximus zijn consul in het Imperium Romanum.
• In Rome wordt de Bacchanalia, ook wel de Bacchische mysteriën of orgiën genoemd, een orgastisch feest ter ere van de cultus van Dionysos ingevoerd.
• De Galliërs (± 40.000 man) plunderen in Gallia Cisalpina de handelsstad Piacenza en steken de rivier de Po over. De bevolking van Cremona vraagt de Senaat om hulp. Rome stuurt het Romeinse leger onder Aurelius Cotta naar Noord-Italië en verslaat in de slag bij Cremona de Gallische stammen (de Boii en de Insubres).

(of indirect daarmee in verband staand)

40. v. Chr.

Het gehele gebied wat nu Aragón is, is in een burgeroorlog verwikkeld met als doel het overnemen van de macht van Rome waarbij de gouverneur Quinto Sertorio (Romeins rebel, die leiding geeft aan de opstand), Osca (Huesca) tot hoofdstad van het gebied maakt en het van daaruit controleert. In 72 v.Chr. werd hij, tijdens een banket, door een jaloerse officier, Perperna Vento, vermoord.

Quintus Sertorius’ eerste officier, Hirtuleius, verslaat de gouverneur van Hispania Citerior.

De nieuwe gouverneur van Hispania Ulterior, Quintus Caecilius Metellus Pius probeert de stad Lacobriga (waarschijnlijk Lagos in de Algarve) in te vallen, maar de poging mislukt.

Quintus Sertorius verslaat generaals Gnaeus Pompeius Magnus en Quintus Caecilius Metellus Pius in de slag bij Saguntum.

Gedurende deze periode bouwt Quintus Sertorius een sterke relatie op met de lokale inheemse bevolking.

Quintus Sertorius sticht een Romeinse school voor de kinderen van de bondgenoten in Lusitanië.

In Baetica verslaat Quintus Caecilius Metellus Pius, Hirtuleius, die gedwongen vlucht.

In de slag bij Sucro verslaan Quintus Caecilius Metellus Pius, Gnaeus Pompeius Magnus en Lucius Afranius Quintus Sertorius.

Marcus Perperna Vento krijgt de macht over het leger van Quintus Sertorius, maar wordt al snel verslagen door Gnaeus Pompeius Magnus. Hiermee komt er een eind aan de Sertoriaanse Oorlog.

De regio’s ten noorden van de Taag zijn nog steeds niet in handen van de Romeinse Republiek.

Julius Caesar valt de Lusitaanse gebieden tussen de Taag en de Douro aan vanuit zijn hoofdkwartier in Scallabis (tegenwoordig Santarém).

Julius Caesar voert persoonlijk een belangrijke zee-expeditie aan naar de kust van Gallaecia.

Gnaeus Pompeius Magnus ontvangt Hispania als een proconsulaire provincie.

Gnaeus Pompeius Magnus draagt de heerschappij over de twee provincies Hispania Citerior en Hispania Ulterior aan de twee luitenants Marcus Terentius Varro en Marcus Petreius, respectievelijk.

Marcus Petreius voert twee Romeinse legioenen aan in Lusitanië op de grensgebieden van de Romeinen met de Vettonen en de Lusitaniërs.

De Senaat vraagt Julius Caesar zijn troepen op te geven, maar hij weigert.

Julius Caesar wordt benoemd tot consul voor een periode van 5 jaar.

Gaius Cassius Longinus, Caesar’s legaat in Hispania, voert een expeditie tegen de stad Medobrega en andere regio’s in Noord-Lusitanië aan. Hij installeert legers die te maken krijgen met veel lokale weerstand.

Julius Caesar wordt opnieuw tot Dictator benoemd en installeert de Juliaanse kalender.

Pompeius’ zoons en Titus Labienus, die tweede officier was geweest in de Gallische Oorlog, vluchten naar Hispania, waar ze zich tegen Caesar’s overheersing over de Romeinse wereld bleven verzetten.

Sextus Pompeius vertrekt uit zijn garnizoen in Corduba (in Baetica) en trekt door Hispania Ulterior terwijl hij zich blijft verzetten tegen de door Julius Caesar aangewezen gouverneur. Hij vlucht uiteindelijk naar Sicilië. Einde van de Romeinse burgeroorlogen.

Voor hij terugkeert naar Rome, draagt Caesar zijn gouverneurs op vrede te stichten in Hispania en de lokale stammen te straffen voor hun ontrouw. Opnieuw groeit de weerstand en de Romeinen blijven de volgende jaren last houden van opstanden.

Julius Caesar adopteert Gaius Octavianus, hij krijgt de naam Gaius Julius Caesar Octavianus.

Julius Caesar keert terug naar Rome als winnaar en krijgt de titels Pater Patriae en Dictator (3e keer) door het Senaat.

Gnaeus Pompeius Magnus wordt op verzoek van Julius Caesar door het Senaat tot god verklaard.

De Romeinse steden Asturica Augusta (Astorga) en Bracara Augusta (Braga) in het noorden en Emerita Augusta (Mérida) in het zuiden worden gesticht. (tot 24 v.Chr.)

Imperator Augustus keert terug naar Hispania en creëert een nieuwe administratieve verdeling, waarbij de provincie Hispania Ulterior Lusitania ontstaat. De hoofdstad werd Emerita Augusta (huidig Mérida). Eerst hoorden de gebieden van Asturië en Gallaecia bij Lusitania, maar deze werden later bij de Provincia Tarraconensis gevoegd.

Einde van de Tweede Slavenoorlog, de Romeinen verslaan op Sicilië de opstandige slaven onder hun “koning” Tryphon.

De Kelten bouwen op de noordkust van Schotland de brochs, deze versterkte burchten dienen voor bescherming tegen plunderende stammen.

De Basken verzetten zich met succes tegen de inname door de Romeinen.

• Antipater (* ~100 v.Chr. – † ~43 v.Chr.), gouverneur van Idumea en vader van Herodes de Grote
• Cornelius Nepos (* ~100 v.Chr. – † ~25 v.Chr.), Romeins historicus en schrijver
• 13 juli – Gaius Julius Caesar (* ~100 v.Chr. – † ~44 v.Chr.), Romeins politiek-militair genie en dictator
• Gaius Octavius (* ~100 v.Chr. – † ~59 v.Chr.), Romeins staatsman en vader van Gaius Julius Caesar Octavianus (Augustus)
• Titus Labienus (* ~100 v.Chr. – † ~45 v.Chr.), Romeins tribunus en onderbevelhebber van Julius Caesar

Invasie van het Iberisch Schiereiland door de Germaanse Vandalen (Silingen en Asdingen) en de Samartaanse Alanen.

Begin van de invasie van het Iberisch Schiereiland door de Germaanse Visigotenonder leiding van koning Theodorid. Ze bereiken Aquitanië, op verzoek van de Romeinen.

Rechiar, koning van de Sueben wordt geëxecuteerd en er melden zich enkele kandidaten voor de troon, verdeeld over twee facties: één groep die Framta volgt en één groep die Aioulf volgt. Er wordt een grens getrokken bij de Miño, waarschijnlijk dankzij twee stammen, de Quadi en de Marcomanni, die samen het land van de Sueben vormden.

Lusidius, Romeins gouverneur van Lissabon, geeft de stad over aan de Sueben.

Koning Eurik van de Visigoten verovert Zuid-Gallaecia en Lusitania tot aan de Sueben.

Gesalec wordt koning van de Visigoten.

Sint Martinus van Braga, geboren in Pannonia arriveert in Gallaecia (gebied van de Sueben). Hij was de belangrijkste Iberische geschoolde van zijn tijd. Hij kreeg de kerk van Dume, waar hij een klooster bouwde.

Koning Leovigild van de Visigoten begint militaire acties met het doel om heel Hispania te veroveren.

De Visigotische koning Leovigild valt het koninkrijk van de Sueben binnen en verovert het.

Raad (Oecumenische Synode) van Braga.

De visigotische koning Rodrigo.

Iberisch
Schiereiland

De gekozen koning van de Asturias, Don Pelayo.