Bardulia

Bardulia, het latere graafschap Castilla

Bardulia of Vardulia is de oude naam van de regio’s. Deze regio’s vormden het grondgebied dat uiteindelijk bekend wordt als het graafschap Castilla. Het graafschap dat nog later uitgroeit tot de historische regio Castilla. Dit gebied ligt in het noorden van de provincie Burgos.

De term Bardulia of Vardulia komt van de pre-Romeinse stam van de Bárdulos (of Várdulos). Zij bevolkten het oostelijke deel van de Cantabrische kust in de pre-Romeinse en Romeinse tijd. Ze waren gevestigd in het grootste deel van de provincie Guipúzcoa. Sommigen beweren dat de Várdulos ook de Caristios en Autrigones omvatten of uiteindelijk assimileerden.

Er wordt gespeculeerd dat er tussen de 6e en 8e eeuw n.Chr. een mogelijke uitbreiding van het Vascona (late Baskische expansie) plaatsvond, waarbij het huidige Baskenland werd bezet. Deze uitbreiding zou migraties van dit volk kunnen hebben veroorzaakt. In documenten uit de late middeleeuwen wordt deze regio Bardulia genoemd.

Vaststelling van de term

---

De eerste schriftelijke vermelding van Bardulia vinden we in een 10e eeuwse kroniek die het beschrijft als een vroegere naam voor Castilla. De Crónica de Alfonso III, geschreven in het Latijn, gebruikt de term vier keer, in verschillende verbuigingen. In de teksten van latere kroniekschrijvers komen soortgelijke passages terug.

De definitieve aanvaarding van de term Castilla werd door de kroniek  van Alfonso III (866 – 910) vastgesteld. In zijn Crónica de Alfonso III wordt namelijk beschreven dat Alfonso I het gebied veroverde.

. Eo tempore populantur Primorias, Lebana, Transmera, Supporta, Carranza, Bardulia quae nunc appellatur Castella.     (“…Bardulia, que ahora es llamada Castilla) In die tijd verwoesten ze Primorias, Lebana, Transmera, Supporta, Carranza, Bardulia, dat nu Castella heet.    (“…Bardulia, dat nu Castilla heet)                                                                                                                                               Crónica de Alfonso III

Beschouwingen over de identificatie van Bardulia en Castilla

---

Argumenten ten gunste

De eerste vermelding van Bardulias vinden we in de Crónica de Alfonso III.  Na verschillende bewerkingen zal het in andere kroniekteksten verschijnen. Er zijn zes teksten  waarin Castilla wordt genoemd. 

De eerste vier teksten komen uit de Chronicle of Alfonso III, in twee versies: “Bardulies qui (quae) nunc uocitatur (appellatur) Castella” , in het Nederlandse is dat “Bardulias dat nu Castella wordt genoemd”, en het “Barduliensem provintiam” (de provincie Bardulia). Ramiro I ging er naartoe om er zijn vrouw te ontmoeten en te trouwen en waar hij zich bevond toen Alfonso II, zijn voorganger, stierf.

De Historia Silence, geschreven in de eerste jaren van de 12e eeuw, verteld over Ramiro I het volgende:

“cum Bardulies, quae nunc Castella vocatur, ad accipiendan uxorem accederet”. “toen hij naar Bardulies kwam, dat nu Castella heet, om zijn vrouw te ontvangen”.

Ook de Crónica najerense (midden 12e eeuw) vermeldt Bardulia. Er wordt ook melding gemaakt van de vervalsing van de schenking aan de bisdommen van Lugo en Oviedo, die dateert uit de 11e–12e eeuw.

In de eerste helft van de 13e eeuw noemt Lucas de Tuy Bardulia tweemaal.

En door de aartsbisschop van Toledo, Jiménez de Rada, in zijn verwijzing naar Ramiro bij de dood van Alfonso II.

“in Bardulia pro accipienda uxore aliquandiu fecit moram” “hij verbleef een tijdje in Bardulia om met zijn vrouw te trouwen”

En ergens anders herinnerd hij ons aan de Alfonsiaanse formulering beschreven als:

“nobiles Barduliae, quae nunc Castella dicitur”. “het nobele Barduliae, dat nu Castella wordt genoemd”.

In la Primera Crónica van Alfonso ‘el Sabio’, een compilatie van vroegere kronieken, wordt Bardulia tot viermaal toe genoemd.

Volgens de Anales Compostelanos werd Albutaman (waarschijnlijk Abu-Otman, een vooraanstaand generaal van Hisham I de Córdoba) in 844 (Spaanse tijdsrekening, het jaar 806) in Pisuega vermoord.

“quando venit in Bardulias”. “toen hij naar Bardulias kwam”.

Sanchez-Albornoz zegt over de naam Bardulia:

“estaba difundido en la misma Castilla durante el siglo IX, lo que se aviene mal con su origen erudito”. “het was, in de 9e eeuw, bekend in Castilla zelf, wat in tegenspraak is met zijn wetenschappelijke oorsprong”.

En we denken niet dat Alfonso III een fout maakte of zich vergiste, maar zijn woorden zijn ook niet echt overtuigend:

“Es muy probable que Alfonso III no cometiera un error erudito al identificar Bardulies con Castilla”. “Het is zeer waarschijnlijk dat Alfonso III geen wetenschappelijke fout heeft gemaakt door Bardulies met Castilla te vereenzelvigen”.

Vervolgens wordt uitgelegd hoe men van Bardulies tot het prille begin van Castilla is gekomen.

“Si había error en la identificación de Vardulia y Castilla —escribe—, ese error estaba difundido en la misma Castilla durante el siglo IX, lo que se aviene mal con su origen erudito”. “Als er een fout is gemaakt bij de identificatie van Vardulia en Castilla,” schrijft hij, “dan is deze fout, in de 9e eeuw in geheel Castilla gemaakt, dat slecht past bij de wetenschappelijke oorsprong ervan”.

Tegenargumenten

De argumenten ten gunste zijn gebaseerd op de autoriteit van de teksten van Alfonso. En dat is wat er vandaag de dag ter discussie staat. 

Vanaf het einde van de 9e eeuw tot het midden van de 13 eeuw zijn er 17 meldingen over Bardulia. Ze zijn allemaal afkomstig uit de Kroniek van Alfonso III. Ze zijn ook direct of indirect daarvan afgeleid. Ze zijn allemaal van wetenschappelijke aard. In een goede historische kritiek is het belangrijker om de getuigenissen en hun onderlinge relatie te beoordelen dan om hun aantal te tellen. De 17 vermeldingen van Bardulia zijn allemaal afgeleid van de kroniek van Alfonso.

In 1948 deed Ramos Loscertales een bewering. Hij onthulde niet waarop hij zich baseerde en ging voorbij aan het bewijs van de plaatsnaam Castro Urdiales of Castrum Varduliae. Deze plaatsnaam ligt ongeveer twintig kilometer ten noorden van het gebied dat oorspronkelijk Castilla werd genoemd. Dit gebied omvatte de Valle de Mena en aangrenzende gebieden. Hij verwarde duidelijk dat oorspronkelijke Castilla met de twee centrale plateaus, want hij zegt dat

“jamás Castilla se llamó Bardulies” y que nos encontramos simplemente ante “un desafortunado rasgo de erudición del autor de la Crónica, del mismo calibre que otro usado por él en pocas líneas más arriba y que le sirve para identificar a Zamora con Numancia” “Castilla werd nooit Bardulies genoemd” we worden hier gewoon geconfronteerd met “een ongelukkig stukje eruditie van de schrijver van de kroniek, van hetzelfde kaliber als een ander stuk dat hij een paar regels eerder gebruikte en dat dient om Zamora met Numantia te vereenzelvigen” (Numantia, qui nunc uocitatur, Zamora) (Numantia werd nooit Zamora genoemd).

vergetend of weglatend dat, tot de ontdekking van de ruïnes van Numancia door Eduardo Saavedra aan het einde van de 19e eeuw. Tot dan toe waren sommige historici van mening dat Numancia in de buurt van Zamora lag. Cesáreo Fernández Duro presenteert in zijn Historia de la ciudad de Zamora een lijst van 27 schrijvers die deze theorie verdedigen (onder wie Alfonso X el Sabio) en 58 die ertegen zijn.

De 20e eeuwse medievist en staatsman Claudio Sánchez-Albornoz y Menduiña verdedigt Alfonso III tegen de beschuldiging dat hij een wetenschappelijke fout heeft gemaakt door Bardulia gelijk te stellen aan het vroege Castilla, maar zijn woorden laten de zaak enigszins open: “Het is zeer waarschijnlijk dat Alfonso III geen erudiete vergissing beging door Bardulia met Castilla te vereenzelvigen,” en dat “als er een vergissing was in de vereenzelviging van Bardulia met Castilla, die vergissing zich verbreidde vanuit Castilla zelf in de 9e eeuw, wat moeilijk te rijmen valt met het feit dat het van (latere) erudiete oorsprong is”.

Tegen de stelling van Sánchez-Albornoz staat de verzameling van Antonio C. Floriano. Hij publiceert in zijn Diplomática española del período astur een paar honderd documenten. Deze documenten dateren van 718 tot 910. De naam Bardulia komt slechts in één document voor en het is een vals document dat in de 11e-12e eeuw is verzonnen. De valsheid ervan is overduidelijk. Bovendien is er een duidelijke invloed van de Crónica de Alfonso III te zien. Dit wordt bewezen door de verwijzing naar de veroveringen van Alfonso I in de “Barduliense provincia”. De naam Castilla komt daarentegen vaak voor. Als we ons beperken tot diploma’s uit de 9e eeuw, hebben we de volgende geregistreerd:

• • • • 30 november 816. Graaf Gundesindo schenkt verschillende landgoederen “foras monte in Castella” aan het klooster van Fistoles.
      • 18 januari 822. Stichting van het klooster van Tobiellas.
      • 18 januari 836. Stichting van het klooster van Asia.
      • 4 juli 853. Stichting van San Martín de Potancre.
      • 4 juli 853. Stichting van San Martín de Flavio in de vallei van Losa.
      • 4 juli 855. Herbevolking bij de kerken van San Román en San Pedro de Dondisla.
      • 1 mei 867. Stichting en dotatie van het klooster van Orbañanos.
      • 871. Bevestiging van donaties aan het klooster van San Vicente de Ocoizta.
      • 28 april 887. Schenkingsbrief aan zijn vrouw Ildoncia door Sisnando.
      • Ook in de Crónica Albeldense, geschreven in de 9e eeuw, negeert ook de naam Bardulia en gebruikt de naam Castella.
      • En in de 10e eeuw zal het genegeerd worden door Sampiro (bisschop van Astorga).

Sánchez-Albornoz en de auteur van de Kroniek van Alfonso III vergissen zich wanneer ze Bardulia identificeren met het oude Castilla. Er is geen reden voor de conclusie die zij trekken. Ten eerste zijn de annalen zelf een geleerde tekst. De analyse van de nieuwsberichten die ze bevatten, heeft Gómez Moreno doen geloven dat ze van monastieke oorsprong zijn. De annalen werden aan het einde van de 10e eeuw begonnen, wellicht in Cardeña. Ze werden in hun laatste fase geschreven in La Rioja, meer bepaald in Santo Domingo de la Calzada, dat toen onder Navarrese heerschappij stond. Ze werden aan het einde van de 10e eeuw begonnen, en niet in de 9e eeuw, zoals Sánchez-Albornoz zou willen. De redactie die ons is overgeleverd, dateert echter van het midden van de 13e eeuw. Dit komt doordat de verovering van Sevilla door Fernando III wordt vermeld. Ongetwijfeld is er gebruik gemaakt van eerder materiaal. Waar komt de naam Bardulias vandaan? Sánchez-Albornoz beweert dat de auteur de kronieken van Alfonso niet kende. Kende hij dan ook geen van de latere kronieken waarin deze naam voorkomt?

Niets rechtvaardigt de bewering dat de naam bardulias in de 9e eeuw in Castilla verspreid was. Dit ondanks de stelling van Sánchez-Albornoz. ‘Castella Vetula’, of Castilla ‘de oude’, zou een geheugenfout kunnen zijn geweest. Deze verwarring zou de kroniekschrijver ertoe kunnen hebben gebracht om hen te identificeren met de naburige Várdulos.

De tekst van Alfonso is de enige bron die de bewering ondersteunt dat dit de oorspronkelijke naam van Castilla in de kronieken was. Buiten de kronieken is er geen enkel bewijs van deze naam gevonden. Dit alles maakt de suggestie van Ramos Loscertales niet onwaarschijnlijk. Hij vermeldt niet welke naam Castilla had voordat het de naam Castilla kreeg, als het niet eerder Bardulia heette. Het is een ongelukkige eruditie van de Kroniek van Alfonso III. Dit ondanks de nabijheid van de kroniekschrijver tot de tijd waarin de gebeurtenissen die hij beschrijft plaatsvonden. Ook al was het een ‘gebruikelijk kenmerk van die tijd’.

In ieder geval is er onvoldoende bewijs om te stellen dat de bevolking van Várdulos naar het westen is getrokken. Hoewel er aanwijzingen zijn voor een dergelijke verplaatsing met de bevolking genaamd Castro Urdiales ten noorden van Castilla, -Castrum Varduliae of Fortaleza de los Vardulos-, is dit niet doorslaggevend. Iemand heeft de plaatsnaam Bardauri in de buurt van Miranda de Ebro (tegenwoordig een wijk van die stad) aangevoerd. Dit zou “Villa de Bárdulos” betekenen. Deze argumenten, gebaseerd op problematische etymologieën, zijn altijd zwak. Wat zouden we kunnen afleiden uit de plaatsnamen Bardullas in Mugía, in de provincie La Coruña, en Bardullo in Coaña, Oviedo? Bovendien ligt Castro Urdiales in Cantabrië, op slechts twintig kilometer van het oorspronkelijke Castilla. Dat wil zeggen, de gebieden rond de Valle de Mena, in de huidige provincie Burgos.

Een meer neutrale argumentatie

Andrés Eliseo de Mañaricua schreef over de naam Vardulia die werd gebruikt voor het oude Castilla. Dit staat in zijn boek Vizcaya, siglos VIII al XI. Los orígenes del señorío, blz. 28-33:

Dezelfde kroniek vermeldt in het verslag van de regering van Alfonso I (739-757) onder de plaatsen die door de Asturische koning werden herbevolkt: “Bardulies qui nunc uocitatur Castella”; de Bardulias dat nu Castilla worden genoemd. In de Romeinse tijd vestigden de Varduli zich op de plaats van het huidige Guipúzcoa, uitkijkend over de zee tot aan de rivier de Deva in het westen, en vervolgens zuidwaarts door het land van Álava. Volgens documenten uit de 8e eeuw lag Castilla in het gebied van de Autrigones, “foras montes”, ten zuiden van de bergketen en ten noorden van La Bureba, ten westen van de valleien van Mena, Losa en Valdegobia. Betekent de naam Castella Vetula Bardulies dat de Varduli tussen de 5e en de 8e eeuw van hun traditionele nederzetting naar Autrigonisch gebied waren verhuisd, waar het toekomstige Castile Vetula zou komen te liggen? En in deze verplaatsing, zouden zij de Caristios, gevestigd tussen hen en de Autrigones, met zich hebben meegesleept? Dit is de verklaring van Sánchez-Albornoz: de Basken, die sterker waren dan de naburige volkeren, dwongen laatstgenoemden om naar het zuidwesten te trekken.

Barbero en Vigil geven een nieuwe verklaring voor de naam: “Het is een pre-Romeinse etnische naam. Hij wordt gebruikt voor een regio die grenst aan het gebied dat in de Romeinse tijd door de Várdulos werd bewoond… De etnische benamingen werden door de Visigotische historici niet altijd correct gebruikt”. De moderne plaatsnaam Castro Urdiales ondersteunt een verplaatsing van de Várdulos naar het westen. Hij lijkt afgeleid te zijn van Castrum Vardulies.

Een andere verklaring is dat de Várdulos een groep volkeren waren. Tot deze groep zouden ook de Caristios en de Autrigones behoren. Verschillende auteurs uit de Romeinse oudheid vermelden alleen de Várdulos tussen de Cántabros en de Vascones. De Caristios worden in de Middeleeuwen niet genoemd. En Castilla ontstaat op het grondgebied van de Autrigones, in een uitgestrekt Vardulia.

---