Ilíberis (Hispania Baetica)

Ilíberis of Iliberri was een stad of bevolkingscentrum van Iberische oorsprong, dat zijn bloeiperiode kende in de Romeinse tijd en uiteindelijk verdween voor het ontstaan van al-Ándalus. De exacte locatie was onderwerp van discussie, met zowel de stad Granada als de stad Medina Elvira, gelegen op ongeveer 10 km van de eerstgenoemde stad, als mogelijke locaties, hoewel de oorspronkelijke locatie in het gebied dat nu wordt ingenomen door de wijk Albaicín voldoende gedocumenteerd lijkt te zijn.

Toponymie

De mogelijke Baskische oorsprong van de plaatsnaam Iliberri is gesuggereerd, gezien het feit dat deze het achtervoegsel -berri bevat, dat zo vaak voorkomt in het Baskisch. Zo is gepostuleerd dat Iliberri overeenkomt met het Baskische iri-berri (nieuwe stad), wat een bewijs zou kunnen zijn voor de relatie tussen Iberisch en Baskisch, hoewel deze stelling nog steeds ter discussie staat. Volgens de heersende doctrine heeft het toponiem een Iberische oorsprong en komt het van il-iber-is, met het voorvoegsel il-, dat veel voorkomt in Iberische toponiemen (Illunum, Ilipa, Ilurcis, Iliturgi, Ilurbida, Ilarcuris), en de wortel iber, die geïdentificeerd wordt als de naam die de Iberiërs gaven aan de rivier de Ebro, en ook met de Iberiërs zelf. Er moet echter op worden gewezen dat iber waarschijnlijk afkomstig is van het Baskische ibar, dat “rivier” betekent, wat interessant is als je bedenkt dat de Iberiërs een rivier iber noemden en dat andere Iberische plaatsnamen die dit partikel bevatten, behalve Iliberri, naast rivieren liggen. Julio Caro Baroja (Spaans antropoloog en erudiet) wijst op Iliberri als “nieuwe stad”, waarschijnlijk afkomstig uit het Iberisch, en meer dan waarschijnlijk van dezelfde familie als het Baskisch en Oud-Aquitaans.

De geschiedenis van Iliberri

---

Het Iberische oppidum

Tussen de 5e en 4e eeuw v.Chr. bereikte de Iberische cultuur haar hoogtepunt, met een duidelijke welvaart in de gebieden van wat nu Alta Andalucía is, wat leidde tot de consolidatie van belangrijke stedelijke centra. In die tijd waren er in het gebied van de Genil-vallei twee steden die streden om de controle over de vruchtbare vlakte: Ilurco, gelegen in de Cerro de los Infantes (Pinos Puente), dat al in de prehistorie bestond, en Iliberri, waarvan de meest waarschijnlijke stichting kan worden gedateerd in de eerste helft van de 7e eeuw v.Chr., volgens de meest recente opgravingen. De laatste was oorspronkelijk georganiseerd als een oppidum dat ongeveer zes hectare in beslag moet hebben genomen, gelegen op de top van een heuvel op de rechteroever van de rivier de Darro, waar nu de wijk Albaicín (wijk in Granada) ligt, met zijn kern tussen het uitkijkpunt San Nicolás en het Plaza de San Miguel Bajo. Het heette Ilturir en was omringd door een muur die in de 6e eeuw v. Chr. werd uitgebreid als gevolg van de stedelijke groei. De opgegraven delen van de muur zijn tussen de 3 en 7,5 m dik en ongeveer 4 m hoog. De locatie van de necropolis, buiten de muren en naast de rivier, is ook bekend. In de 4e of 3e eeuw v.Chr., voor de komst van de Romeinen, veranderde de stad haar naam in Iliberri en werd ze opgenomen in het gebied dat werd gecontroleerd door de Bastetanos en, vanuit een meer economisch dan militair perspectief, door de Carthagers.

Municipium Florentinum Iliberitanum

In de 3e eeuw v.Chr. begonnen Amilcar Barca en zijn schoonzoon Asdrubal, als gevolg van de Eerste Punische Oorlog, vanaf 237 v.Chr. met de militaire controle over de hele Guadalquivir-vallei, inclusief Ilíberis. De uiteindelijke nederlaag van Carthago in de Tweede Punische Oorlog opende echter de poorten van de stad voor de Romeinen. Sommige auteurs geven op basis van Titus Livius aan dat de troepen van Lucius Emilius Paulus Macedonius rond 190 v.Chr. bij Ilurcus werden verslagen voordat Tiberius Sempronius Gracchus rond 180 v.Chr. het hele gebied veroverde. In elk geval is erop gewezen dat de positie van Ilíberis ten opzichte van Rome niet erg vijandig moet zijn geweest, omdat er al munten bekend zijn die in de eerste helft van de 2e eeuw v.Chr. werden geslagen binnen het Romeinse unciale systeem.

Ilíberis, opgenomen in Hispania Ulterior, kreeg van Caesar de status van municipium met de naam Municipium Florentinum Iliberitanum, zodat het in de Romeinse bronnen van de volgende eeuwen bijna altijd Florentia wordt genoemd. Later werd het opgenomen in Baetica en uiteindelijk, rond de 1e eeuw n.Chr., opgenomen in het Conventus Astigitanus. Het is ook bekend dat de stad Rome drie senatoren en een consul schonk en dat er in 304 een katholiek concilie werd gehouden in Ilíberis. Voor sommige auteurs was het een stad van groot belang, wat kan worden afgeleid uit de fragmentarische archeologische vondsten, zoals kapitelen, vloeren, beelden en andere stukken, gemaakt in verschillende tijden.

Er zijn grote hoeveelheden archeologische gegevens uit de Iberische periode  gevonden die de stad op een bepaalde plaats plaats. En zeker ook de vondsten uit de Romeinse periode waaruit het belang van de stad, en vooral het karakter van municipio blijkt. Maar gegevens die ons in staat stellen om de overgang van Iberisch oppidum naar de moslimstad (Granada) te volgen ontbreken. Er is een epigrafische lijst van illustere personen en een verwijzing naar het Concilie van 304, maar dat is het. Tot op heden is er geen andere informatie beschikbaar over de stad tussen het begin en de val van het Romeinse Rijk.

De Laat-Romeinse en Visigotische periode

Maar ook de beschikbare informatie over deze periode is zo mogelijk nog schaarser. Het is bekend dat Ilíberis een muntslag had, vanwege het slaan van munten in de Visigotische tijd, vanaf de regeerperiode van Recaredo I tot die van Witiza, dus tussen de 6e en 8e eeuw. Het is ook bekend dat het een kerkelijke structuur had, omdat het vertegenwoordigers stuurde naar concilies, zoals die van Toledo in 693. Maar er is geen noemenswaardig archeologische materiaal gevonden uit de laat-Romeinse en Visigotische perioden, wat kan betekenen dat de stad zijn bevolking verloor en in verval raakte. Zelfs zover dat het ontvolkt raakte, wat overeenkomt met het feit dat de stad op de heuvel van Albaicín (nu een wijk in Granada) bij de komst van de Arabieren zo irrelevant was dat ze kozen voor de nederzetting Medina Elvira. Sommige auteurs beweren echter dat de stad nooit ontvolkt is geweest, ook al wordt het bevolkingsverlies rond de 8e eeuw erkend, en dat er daarom continuïteit was tussen Ilíberis en het moslim Granada, een theorie die in principe wordt ondersteund door een Cordovaanse kalender, bekend als de Calendario de Recemundo (Kalender van Córdoba), uit het jaar 961, die verwijst naar een feest in de “civitate Granata”.

De locatie van de Romeinse stad

---

Professor Roldán Hervás merkt op:

“De geschiedenis van de Romeinse stad Iliberri en daarmee de kennis van de archeologische overblijfselen, is verbonden met de oude en langdurige controverse tussen degenen die Iliberri identificeren met Granada en degenen die de Romeinse stad situeren in de buurt van Atarfe, aan de voet van de Sierra Elvira, een naam zonder discussie direct geërfd van Iliberri, die het verving, vanaf de laat-Romeinse tijd, in de Visigotische tijd en tijdens de islamitische overheersing, met varianten: Eliberi, Eliberri, Elibirri, Ilibira, Elvira”.

Al heel vroeg ontwikkelde zich een wetenschappelijke stroming die erop gericht was het bekende Iberische oppidum te verbinden met de Romeinse stad, aanvankelijk met een sterke ideologische lading, met als doel een continuïteit in de stad aan te tonen tussen het Romeins-Visigotische katholicisme en de herovering door Castilla.

In 1540 werden de eerste Romeinse overblijfselen gevonden in de wijk Albaicín en deze werden gedurende de 17e eeuw met enige regelmaat herhaald. In 1754 groef Juan de Flores, kanunnik van de kathedraal van Granada, belangrijke vondsten op, waaronder inscriptieplaten die verwezen naar het Concilie van Ilíberis. Romeinse artefacten en grote resten van gebouwen die werden toegeschreven aan het forum van de stad. Veel hiervan bleek een frauduleuze verzameling te zijn (hoewel hij wel authentieke Romeinse artefacten vond). Ten gevolge van deze fraude werden Flores en zijn medewerkers, in 1774 veroordeeld tot meerdere jaren gevangenisstraf. Ondanks het bedrog werd het idee van het bestaan van de overblijfselen van een Romeins forum in Albaicín twee eeuwen lang in stand gehouden, zoals gerapporteerd door auteurs uit de 19e eeuw, zoals Manuel Gómez-Moreno (Spaans archeoloog en historicus), en de 20e eeuw, zoals Fernando Molina González, Margarita Orfila, Manuel Sotomayor en anderen. Recente opgravingen in de eerder genoemde plaatsen hebben echter niet alleen geen overblijfselen van het forum gevonden, maar hebben ook een bewoning niet eerder dan de 17e eeuw vastgesteld.

Dit betekent niet dat er geen duidelijk Romeinse overblijfselen zijn opgegraven in het Albaicín, in sommige gevallen van groot architectonisch belang, zoals in het geval van de callejón de los Negros, die buiten de oorspronkelijke omtrek van het Iberische oppidum lag. Recente archeologische opgravingen (uitgevoerd tijdens de rehabilitatie en restauratie van de Ziridmuur in 2017) hebben ook het bestaan bevestigd van een ommuring uit de Romeinse en Iberische periode in het gebied rond de Puerta de las Pesas en de Ermita de San Cecilio. Er zijn ook necropolissen opgegraven, zij het kleine, evenals een flink aantal villa’s. Maar hoewel dit alles een onbetwistbare Romeinse aanwezigheid aantoont, “is er een duidelijke discrepantie tussen de historische gegevens die we hebben over Ilíberis en de Iliberitanen (…) en hun archeologische overblijfselen”. Het belang van de stad, die senatoren en consuls voortbracht en een concilie huisvestte, komt niet overeen met de gegevens die de opgravingen opleveren. Dit heeft ertoe geleid dat sommige auteurs suggereren dat Ilíberri-Florentia-Ilíberis in feite een Iberische stad was en dat Rome, misschien als gevolg van haar onderwerping aan Rome door middel van een vreedzame overeenkomst, over het algemeen de oppidum-structuur respecteerde.

Het geschil is dus nog niet opgelost, waardoor alle werkhypotheses open blijven.

---

Naar boven

Verwant aan dit onderwerp:

• • • • • • • • • • • • • • • • • • Granada (stad)
                                  • Conventus juridicus Astigitanus