Een Spaanse (bouw)stijl genaamd Plateresco

Plateresco, ook wel Platereske Gotiek, Protorenaissance (Protorrenacimiento), Isabella-stijl (estilo Isabel), Katholieke Monarchenstijl (estilo Reyes Católicos) (de laatste twee verwijzen naar de eerste fase) en Prins Felipe-stijl (estilo Príncipe Felipe) (verwijzend naar de Renaissance-fase) genoemd. Plata is het Spaanse woord voor zilver en dat is wat het woord plateresco eigenlijk wil zeggen ‘Op de wijze van de zilversmid’.  Het was een artistieke stroming die in Spanje ontstond tussen de late gotiek en de vroege renaissance (15e en 16e eeuw). Een bouwstijl die hoofdzakelijk was afgeleid van de laatgotische (flamboyante) bouwstijl in de Lage Landen en dan vooral Brabant. Neemt niet weg dat de platereske stijl als een echt Spaanse stijl wordt gezien die gekarakteriseerd wordt door de verfijnde aanwending van ornamenten in de architectuur, aanpassingen van gotische ruimtelijke concepten en een eclectische mix van Mudéjar, flamboyante gotiek en Lombardische decoratieve componenten, evenals renaissance elementen van Toscaanse (Romeinse) oorsprong. Deze stijl sloeg ook aan in de Spaanse koloniën in Amerika. 

Typische voorbeelden hiervan zijn het opnemen van wapenschilden en pinakels, gevels die in drieën zijn gedeeld (terwijl de gevels in de renaissance in tweeën zijn gedeeld) en zuilen in de renaissancetraditie. Zij bereikte haar hoogtepunt tijdens het bewind van Carlos I, vooral in Salamanca, hoewel zij ook met name bloeide in andere steden van het Iberisch schiereiland zoals León, Burgos en Santiago de Compostela en in de Nieuwe Wereld, en dan vooral Mexico, en in Bogotá. Soms wordt zij beschouwd als een renaissancestroming en soms als een stijl op zich, en soms wordt zij protorenaissance en Eerste Renaissance genoemd als weigering om haar als een stijl op zich te beschouwen.

De stijl wordt gekenmerkt door een overvloedige decoratie die de gevels bedekt met bloemmotieven, kandelaars, festoenen, fantastische wezens en allerlei figuraties. De ruimtelijke indeling is echter duidelijk gotische geïnspireerd. Door deze fixatie op specifieke onderdelen en hun onderlinge afstand, zonder structurele wijzigingen ten opzichte van de gotiek, maakt dat het vaak eerder als een variant dan als een stijl wordt geclassificeerd. In Nieuwe Wereld kreeg het platereske een eigen configuratie, waarbij het sterk vasthield aan de Mudejar-erfenis en zich vermengde met inheemse invloeden.

In de 19e eeuw, met de opkomst van het historisme, werd de platereske bouwstijl nieuw leven ingeblazen onder de naam Monterrey-stijl.

Etymologie

---

De Sevilliaanse historicus Diego Ortiz de Zúñiga gebruikte de naam platereske, dat verwijst naar het beroep van zilversmid, voor het eerst in de 17e eeuw, bij de beschrijving van de sacristie van de kathedraal van Sevilla in het 3e deel van zijn annalen; sommige auteurs hebben deze naam ten onrechte in verband gebracht met de Koninklijke Kapel, die Ortiz de Zúñiga later, in het 4e deel, in zijn werk noemt.

Het probleem van de geografische verspreiding en de beschouwing van de stijl

---

Traditioneel werd het beschouwd als een exclusief Spaanse stijl (of stroming), waarbij onder Spaans werd verstaan de gebieden die tussen de 15e en 17e eeuw in handen van de Spaanse Kroon waren. In het midden van de 20e eeuw werd deze geografische afbakening echter in twijfel getrokken door de argumenten van verschillende auteurs, met name José Camón Aznar (in 1945 (kunsthistoricus)) en Earl E. Rosenthal (in 1958 (kunsthistoricus)), die, door het platereske generiek te definiëren als een naar eenheid strevende mengelmoes van gemengde elementen (gotiek, moslim, renaissance), Aznar als eerste ophield het als stijl te beschouwen en het onder de renaissance schaarde, en de tweede (Rosenthal) de associatie met bepaalde gebouwen in andere Europese landen opmerkte, vooral in Frankrijk en Portugal, maar ook in Duitsland en andere landen.

Dit probleem benadrukt de ongeschiktheid van de naam platereske en zijn categorisering als stijl, waarbij men geneigd is het te beschouwen als een periode van verwarring en overgang tussen stijlen, gekenmerkt door decoratieve overdaad omdat de architecten niet in staat waren nieuwe ruimtelijke en structurele tendensen te ontwikkelen. Soms wordt dit zelfs gereduceerd tot het behandelen van het platereske als de vervanging van gotische decoratie door Italiaanse, op Sebastiano Serlio geïnspireerde grotesken.

Elk overtuigend argument moet echter toegeven dat de platereske of protorenaissance een artistieke beweging was die beantwoordde aan de eisen van de heersende klasse van het keizerlijke Spanje, dat net de Reconquista had voltooid en was begonnen met de kolonisatie van Amerika. De Spanjaarden waren zich bewust van hun groeiende macht en rijkdom, en in hun uitbundigheid begonnen ze een periode van grote bouwwerken die wij tegenwoordig als monumenten beschouwen.

Kenmerken

---

Spaans plateresco

Typisch platereske gevels, zoals die van altaarstukken, werden zo zorgvuldig gemaakt als waren het de werken van goudsmeden, en even rijkelijk versierd. De decoratie, hoewel van verschillende inspiratiebronnen, bestond voornamelijk uit plantenmotieven, maar had ook een overvloed aan medaillons, heraldische tekens en dierfiguren, onder andere. Het platereske maakte gebruik van een rijkdom aan materialen: gouden platen op wapenschilden en crestería, vazen, enz. Aan het einde van de jaren twintig van de 16e eeuw zijn er meer polychrome werken te zien, toen er heraldische wapenschilden van historische herkomst en lange balustrades verschenen, om de versiering iets minder drukke over te laten komen.

De verspreiding van de decoratie over alle architectonische oppervlakken leidt tot het ontstaan van nieuwe oppervlakken en deelruimten, zoals nissen en aediculaeen, die in wezen decoratief zijn voor de plaats waar zij zich bevinden en die op hun beurt rijkelijk versierd worden.

Ook werden geleidelijk Italiaanse elementen in de decoratie opgenomen, zoals rustica, klassieke kapitelen, Romeinse bogen en vooral grotesken.

De gebruikte versieringen hadden een specifieke betekenissen en konden niet louter gelezen worden als decoratief. Zo werden lauweren, oorlogsmotieven en een overvloed aan hoorns aangebracht in de woningen van vooraanstaande militairen. Op soortgelijke wijze werden Griekse en Romeinse fabels afgebeeld om abstracte humanistische idealen te verbeelden, zodat de decoratie een middel werd om Renaissance-ideeën uit te drukken en te verspreiden.

Het platereske paste nieuwe ruimtelijke aspecten toe en gaf de voorkeur aan open castrale trappen (een trap met open zijkanten en tussenliggende platformen). Daar tegenover waren er ten opzichte van de gotische traditie zeer weinig ruimtelijke veranderingen.

Amerikaans plateresco

In Amerika, vooral in het huidige Mexico, bevonden verschillende inheemse culturen zich in bepaalde ontwikkelingsstadia die als barok kunnen worden beschouwd, toen de Spanjaarden de platereske stijl meebrachten. Dit Europese fenomeen vermengde zich symbiotisch met lokale tradities, zodat in Amerika zelf geen zuivere gotische architectuur werd gebouwd, maar het platereske zich vermengde met inheemse Amerikaanse invloeden, waardoor het al snel evolueerde tot wat men Amerikaanse barok ging noemen.

Geschiedenis

---

Het platereske volgt de lijn van de Isabel stijl, waarbij decoratieve elementen van Italiaanse oorsprong gecombineerd worden met traditionele Iberische elementen om complexe ornamentele te vormen die over de gotische structuren worden gelegd. We kunnen spreken van platereske dat de gotische vormen als basis behoudt tot 1530. Na die datum bleven de platereske ornamenten weliswaar gebruikt en ontwikkelde zich nog steeds maar werd het meer en meer onderdeel van een architectuur die renaissance ideeën begon over te nemen. In 1563, met het begin van de bouw van het klooster van San Lorenzo de El Escorial, werd de Renaissance architectuur gezuiverd door de interventies van Juan de Herrera, wat een einde maakte aan de pracht en verspreiding van het platereske op het Iberisch schiereiland. Maar in Mexico werd het niet vergeten, wat leidde tot een Neo-Plateresque stijl in de 18e eeuw.

In ieder geval vertegenwoordigt het platereske, of het nu als een exclusief Spaanse of Europese stijl wordt beschouwd of niet, de overgang tussen de gotiek en de renaissance.

Isabel stijl (15e eeuw)

In de 15e eeuw begon zich bij de Kroon van Castilla een tendens te ontwikkelen om de Castiliaanse architectuur te versieren met flamboyante motieven uit Vlaanderen en islamitische motieven, die de naam ‘estilo Isabel’ (Elizabethaanse stijl) kregen omdat de meeste opdrachten afkomstig waren van Isabel la Católica. Deze ornamenten, die steeds complexer werden, hadden geen invloed op de interne structuur van de gebouwen.

Iets soortgelijks gebeurde rond dezelfde tijd in Portugal, in wat bekend werd als de manuelijnse stijl (estilo Manuelino).

Platereske gotiek (eind 15de-15de eeuw)

Aan het eind van de 15e eeuw ontstond in Spanje een beweging om gotische gebouwen te verhullen met florissante versieringen, vooral met grotesken, maar de oppervlakkige toepassing van dit principe veranderde niets aan de ruimtelijke kwaliteiten of de architectonische structuur van die gebouwen. Dit proces begon met de komst in Spanje van renaissance-elementen, die werden toegepast door ze figuurlijk te kopiëren, maar zonder ze te begrijpen, d.w.z. zonder zich los te maken van de middeleeuwse ideeën en vormen.

Veel van de platereske gebouwen waren al gebouwd, waaraan slechts lagen renaissance-ornamentiek werden toegevoegd, vooral rond openingen (ramen en deuren), en in het algemeen, uitzonderingen daargelaten, aan alle niet-architectonische elementen.

Hoewel de benaming platereske meestal wordt toegepast op de architectuur, is de handeling waarbij nieuwe renaissance-elementen worden toegevoegd aan vormen die door middeleeuwse parameters worden beheerst, ook zichtbaar in de Spaanse schilder- en beeldhouwkunst uit die periode.

Platereske Renaissance (1530-1560)

Dit was een periode waarin de Renaissance al volledig was ingevoerd op het Iberisch schiereiland, hoewel ze nog niet haar maximale expressie had bereikt. Dit was de periode waarin Juan de Herrera en Felipe II de plannen voor het klooster van El Escorial, waarvan de bouw in 1563 begon, wijzigden. In die tijd worden de decoraties, hoewel nog steeds overvloedig, volledig binnen de Italiaanse parameters toegepast terwijl de gebouwen volgens de logica van de Renaissance waren ontworpen.

Monterrey-stijl (19e eeuw en eerste dertig jaren van de 20e eeuw)

In de 19e eeuw verschijnt de Monterrey-stijl (estilo Monterrey), genoemd naar het paleis van Monterrey (Salamanca), een Spaanse of neoplatereske stijl, een historisme waarin het Platereske centraal staat, opgevat als een nationale stijl.

De stijl overleefde tot in het begin van de 20e eeuw, met nationale en regionale oplevingen. Het verspreidde zich wijd en zijd en hoewel nauwelijks geaccepteerd in de kritische kringen van de academische wereld, zijn er enkele voorbeelden te vinden op de Gran Vía in Madrid.

Mexico bracht ook een nieuwe variant van platereske voort, waarvan het succes zich vanaf de eerste helft van de 18e eeuw zich verspreidde naar het zuidwesten van de Verenigde Staten. Deze neo-platereske stijl van Amerika moet men zeker niet verwarren met de Monterrey-stijl van Spanje aan het eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw.

Voorbeelden

---

Platereske architecten en kunstenaars

Platereske gebouwen, architectonische elementen en andere werken in Spanje

• De gevel van het klooster van San Marcos (León).
• De toren van Guadramiro (Salamanca).
• Het kasteel van de Calle Maqueda.
• De westgevel van de collegiale kerk van Torrijos.
• De voorgevel van het paleis van Santa Cruz (Valladolid).
• De gevel van de Universiteit van Salamanca.
• Het Hostal de los Reyes Católicos Santiago de Compostela.
• De Koninklijke Basiliek van de Santa María la Major van Pontevedra.
• De voorgevel van de Nieuwe Kathedraal van Salamanca.
• De gevel van het Klooster van San Esteban van Salamanca.
• De kloostergang van het Klooster van las Dueñas van Salamanca.
• De voorgevel van de Kerk van Sancti Spiritus van Salamanca.
• De gevel van het Colegio Mayor de San Ildefonso, van de Universiteit van Alcalá de Henares.
• Het Casa de las Conchas van Salamanca.
• De eerste twee lichamen van de toren en de deur van de Cadenas van de kathedraal van Murcia.
• De gemeentehuis van Sevilla.
• De gevel van de Perdón en het Balcón de las Reliquias van de kathedraal van Coria.
• De poort van la Pellejería van de kathedraal van Burgos.
• Het Hospital del Rey van Burgos.
• De antecrypte en het retrokoor van de kathedraal van Palencia.
• De universiteit van Oñate.
• De Puerta de Carlos V van Viveiro.
• De ijzerfabriek van het Casa de Pilatos van Sevilla.
• De voorgevel van de kerk van Santo Tomás in Haro.
• De preekstoel van de kerk van San Andrés Apóstol van Villanueva de los Infantes.
• De voorgevel van de kerk van La Asunción in Manzanares.
• Het Velarde Paleis in Santillana del Mar (Cantabria).
• De kloostergang van het Real Monasterio De San Zoilo, Carrión de los Condes, Palencia.

---

Naar boven

Verwant aan dit onderwerp:

• • • • • • • • • • Classicisme
                  • Kunstgeschiedenis deel II