Bouwkunde woordenboek S – Z

Schacht

Een schacht is een verticale open verbinding binnen een gebouw.

Een schacht wordt gebruikt om leidingen (in het bijzonder gas- en waterleidingen) en kabels te herbergen. Bij een lift maakt men eveneens gebruik van een schacht (de liftschacht). Een schacht is meer dan een stel open gaten boven elkaar: de zijkanten van een schacht zijn voorzien van een wandconstructie of een muur.

Ook een schoorsteen kan als een schacht worden gezien.

Scheiboog

Een scheiboog is een boog in een kerkgebouw die de middenbeuk scheidt van de zijbeuken. Hij ligt parallel aan de lengteas en maakt meestal deel uit van een arcade.

Schip

Het schip of de beuk is in de kerkenbouw de langgerekte ruimte in (meestal) west-oostrichting, die aan de oostkant wordt voortgezet door het koor. Oudtijds werd het meestal buyck genoemd.

Sebqa

Een decoratief werk van de islamitische Almohad-kunst, later opgenomen in de Mudejar-kunst, bestaande uit een netwerk van gips stucwerk of bakstenen die ruiten vormen in de vorm van rechtlijnige en gepolijste bogen, een nieuwe interpretatie van de klassieke grecas.

Segmentboog

Een segmentboog, steekboog of toog is een boog die meestal een deel van een cirkel beschrijft. Het trekpunt van de boog ligt onder de lijn die de geboorten met elkaar verbindt. De segmentboog oefent een sterke zijwaartse druk uit en wordt om die reden alleen voor kleine overspanningen gebruikt, zoals raam- of deuropeningen. Voor dragende constructies zoals bruggen wordt de boog meestal parabolisch uitgevoerd.

zie verder: Wikipedia

Sluitsteen

Sokkel of plint

Sokkel of plint, het onderste gedeelte van een gebouw.

Een plint of buitenplint is het onderste deel van een bouwwerk of bouwdeel. Deze onderste laag kan of anders uitgevoerd zijn of een andere functie hebben dan het bovendeel. Dit bovendeel is daarbij (veel) groter danwel hoger dan de plint zelf. De term wordt op verschillende manieren gebruikt: als gevelplint, zuilplint of functionele plint, maar ook sokkel.

Souterrain     (Sótano)

Een souterrain (uit het Frans: sous terrain, onder het terrein) is een verdieping die gedeeltelijk onder het maaiveld ligt.

Een souterrain in een woonhuis heeft vaak een laag plafond en is voorzien van slechts kleine ramen die dienen voor frisse lucht en voor de toetreding van daglicht. Het bouwen van een huis met souterrain was in het verleden vaak een voordeliger en praktischer oplossing dan het bouwen van een huis met een kelder geheel onder de grond. Het souterrain van een herenhuis was vaak voorzien van een grote keuken en een paar kleinere verblijfsruimtes voor het personeel. De achterkant van een souterrain kan eventueel aansluiten op een verdiepte tuin. Een souterrain als werk- of opslagplaats noemt men in Amsterdam soms ook wel een onderstuk.

Bij een huis met een souterrain is er meestal geen eenduidige begane grond aan te wijzen; de tweede bouwlaag (direct boven het souterrain) noemt men daarom meestal de bel-etage. De voordeur van de bel-etage is te bereiken via een statige opgaande trap of een paar verhoogde stoeptredes.

Spatkracht

Een spatkracht is de zijdelingse of horizontale kracht die door onder meer bogen, gewelven, portalen en sluisdeuren op een steunpunt wordt uitgeoefend

Spitsboog

Spitse hoefijzerboog (Arco de tùmido)

De spitshoefijzerboog waarin de omtrekboog van elke kernkop de startlijn (die eronder is gebouwd) overschrijdt en die een kleiner licht zal geven dan het origineel. Op de eerste foto ziet u de constructie met Geogebra van de tumide ogivale boog, en op de tweede foto ziet u de constructie met Geogebra van de tumide ogivale boog, en op de tweede foto ziet u boven een raam van het Paleis van Abrantes, in Granada. Het resultaat is als een hoefijzerboog, waarbij het centrum zich boven de startlijn bevindt, maar met een scherpe hoek in de centrale as.

Voor meer hierover verwijzen we naar de Spaanse website: DesQbre

Stergewelf

Steunbeer     (Contrafuerte)

Ook : contrefort. Tegen een muur gebouwde stenen vertikale constructie ter versterking van de zijdelingse druk. Hierop steunt soms de luchtboog.

Zie: Wikipedia

Straalkapellen, apsiskapellen

Stucwerk

Tafelment     (Entablemento)

Zie, entablement

Tamboer     (Tambor)

Taqueado jaqués (geblokt archivolt)

Tierceron (Tercelete)

Een tierceron is een rib in een gewelf, die is ontstaan toen de gewelfsbouw zich in de Gotiek steeds verder ontwikkelde, tot onder andere het stergewelf.

Een tierceron is direct verbonden met het punt waar het gewelf op rust, meestal een zuil of kolom. Maar is geen onderdeel van de hoofdconstructie, die bestaat uit de gordelboog, de muraalboog en de diagonaalboog..

Timpaan, boogtrommel     (Tímpano)

Het timpaan of tympanon (van het Griekse tympanon = oorspr.: handpauk, tamboerijn; Latijn: tympanum) is in de antieke bouwkunst het driehoekige gevelveld tussen de kroonlijst en de schuin oplopende daklijsten van een gebouw.

In de middeleeuwse bouwkunst is het timpaan (ook boogtrommel genoemd) de ronde (romaans) of spitsbogige (gotiek) vulling tussen de bovendorpel en de boog, met name boven portalen van kerken, veelal met beeldhouwwerk versierd. Het timpaan kan bestaan uit één groot beeldhouwwerk maar kan ook opgedeeld zijn in meerdere registers, zoals bij de timpanen in de westgevel van de Notre-Dame in Parijs waar die in drie registers zijn opgedeeld.

In de latere classicistische bouwkunst wordt timpaan wel als synoniem gebruikt voor fronton.

Tongewelf     (Bóvede de cañón)

Toot

Toren     (Torre)

Een toren is een bouwwerk dat aanmerkelijk hoger is, dan het breed en lang is. Een toren kan alleenstaand of met een ander gebouw verbonden zijn. Een toren steekt in de regel boven andere gebouwen uit

Torenspits

Een spits of torenspits is een conische of piramidale structuur boven op een gebouw dat vaak het hoogste gedeelte van een bouwwerk vormt, uitgevoerd in steen of in hout bekleed met leien of lood. Vaak wordt een dergelijke puntige of taps toelopende structuur toegepast als bekroning op torens en andere gebouwen, maar kunnen ook als losstaand object toegepast worden. Etymologisch komt het woord spits van het nieuwhoogduitse spitza en het oudhoogduitse spizza, “punt” betekenend. Het Engelse woord spire is afgeleid van het Angelsaksische “speer”.

Symbolisch gezien hebben spitsen twee functies. De eerste is het verkondigen van macht. Een spits, met de herinnering aan de speerpunt, geeft de indruk van kracht. De tweede is het omhoog reiken in de richting van de hemel. Het hemelse en hoopvolle gebaar van de spits is een reden voor zijn toepassing in religieuze gebouwen. Een spits op een kerk of kathedraal is niet alleen een symbool van vroomheid, maar wordt vaak gezien als een symbool van de rijkdom en het prestige van de orde, of opdrachtgever die opdracht gaf voor de bouw.

Spitsen worden als architectonisch ornament veelvuldig aangetroffen op christelijke kerken bovenop of in plaats van de kerktoren. Hoewel elk kerkgenootschap kan kiezen om een spits toe te passen in plaats van een toren, is het ontbreken van een kruis op het bouwwerk een vaker voorkomend verschijnsel op rooms-katholieke en andere pre-reformatorische kerkgebouwen.

Toscaanse orde

De Toscaanse of Tuskische bouworde is ontstaan in de Romeinse architectuur en vormt een versimpelde versie van de Romeins-Dorische orde.

De Toscaanse zuilen zijn gemakkelijk te herkennen aan hun gladde vorm, daar ze nooit gecanneleerd zijn, in tegenstelling tot de zuilen van de Dorische orde.
Het eenvoudige basement bestaat uit een plint (voetplaat) en een torus (afgeronde plaat) waarop de zuil rust.
Anders dan het Dorische entablement heeft de Tuskische orde geen versierd fries en zijn de onderdelen van het kapiteel, echinus en abacus slechts voorzien van een eenvoudig profiel.

Toscaanse zuilen     (Orden toscano)

Transept, kruisarm, kruisbeuk, dwarsbeuk of dwarsschip.     (Transepto)

Transeptsluiting

Transepttoren

Een vieringtoren, kruisingtoren, lantaarntoren of transepttoren is een kerktoren midden op de kruising van een kerk. Indien de vieringtoren vrij klein is uitgevoerd noemt men het ook wel een (vierings)dakruiter. Indien de vieringtoren een koepel is, spreekt men van een vieringkoepel en wordt de kerk een kruiskoepelkerk genoemd.
Vieringtorens kunnen gemaakt zijn van steen, maar vaak is dit te zwaar voor de kruispijlers. Daarom worden vieringtorens ook vaak van hout gemaakt, vaak beschermd met een loden bekleding. Soms dient de vieringtoren als klokkentoren.

Travee

Triforium     (Triforio)

Triglief

Een triglief (Gr. τρίγλυφος, “in drieën gekeept”) is de architectonische term voor een met twee hele en twee halve verticale sleuven versierde stenen plaat als onderdeel van een Dorisch fries.

Tussen de trigliefen in het fries bevinden zich de metopen. Trigliefen zijn waarschijnlijk de architectonische weergave in steen van de afdekplaten van de uiteinden van oorspronkelijk houten balken in een tempel.

Tromp

Tufsteen     (Tobo volcánica)

Typologie     (Tipología lítica)

Indeling in grondvormen van gebouwen in soorten met gemeenschappelijke eigenschappen.

Ui     (Cúpula Bulbosa)

Uitkraging

Veranda

Een veranda is een aanbouw aan een woning, meestal slechts een afdak steunend op houten palen. De vloer kan de bestaande vloer zijn, maar meestal is een houten vloer aanwezig die gelijk met de vloerhoogte binnenshuis doorloopt.
Het woord is via het Engels ontleend aan het Hindi en is in die taal waarschijnlijk een Portugees leenwoord.
Een met glas afgesloten veranda wordt in Nederland een serre genoemd.
Een volledig afgesloten glazen aanbouw aan een woning wordt in Vlaanderen een veranda genoemd. Naast kleinere en eenvoudiger constructies bestaan er ook grote dure exemplaren die allebei dienen als extra leefruimte en binnenshuis een “outdoor-gevoel” oproepen. Varianten in de stijl van een afdak op palen worden in België eerder als overdekte terrassen benoemd. Aanpalend aan Vlaamse veranda’s wordt veelal een open terras of verharding aangelegd waarop dan tuinmeubilair staat om te genieten van de buitenlucht.

Vestibule     (Vestíbulo)

Vieringstoren

Een vieringtoren, kruisingtoren, lantaarntoren of transepttoren is een kerktoren midden op de kruising van een kerk. Indien de vieringtoren vrij klein is uitgevoerd noemt men het ook wel een (vierings)dakruiter. Indien de vieringtoren een koepel is, spreekt men van een vieringkoepel en wordt de kerk een kruiskoepelkerk genoemd, waarvan u een mooi voorbeeld kunt vinden in het centrum van het Brabantse plaatsje Dongen.

Voluut

Een voluut is een krul- of spiraalvormige versiering die kenmerkend is voor het kapiteel van een Ionische zuil. Kapitelen met een dergelijke versiering worden voluutkapiteel of krulkapiteel genoemd.
In de renaissance en de barok werden voluten ook wel als decoratie op de hoeken van topgevels en op consoles gebruikt. In de rococo kwamen er ook C en S-vormige voluten voor. Deze werden doorgaans gebruikt als decoratie-elementen op muren en plafonds.

De naam is afgeleid van het Latijnse woord voluta, wat boekrol betekent.

Voorgevel of Gevel

De gevel van een gebouw is dat gedeelte van een gebouw dat, met uitzondering van het dak, van buitenaf zichtbaar is. De gevel aan de straatzijde heet de voorgevel, verder zijn er zijgevels en een achtergevel te onderscheiden. Meestal is een gevel van steen, glas of hout, en soms van andere materialen zoals metaal gemaakt. De verschillende delen van gevels van eenzelfde gebouw zijn niet altijd van hetzelfde materiaal gemaakt.

Voussoir

Waaiergewelf      (straalgewelf)

Waterspuwer of Gargouille     (Gárgola)

Een waterspuwer of gargouille is een uitmonding van een goot, vergaarbak of waterbekken met het doel al dan niet overtollig water af te voeren.

Een spuwer is gewoonlijk een figuur uit steen gehouwen, die zich ter hoogte van de dakrand van gebouwen bevindt. Deze sculptuur- vaak een sinistere voorstelling van duivels, monsters of roofvogels – doet dienst als regenwaterafvoer, om te voorkomen dat het regenwater langs de gevel naar beneden stroomt. Waterspuwers worden al sinds de oudheid toegepast, maar worden vaak vooral geassocieerd met de gotiek.

Wenteltrap,  Engelse trap of spiltrap

Een wenteltrap, soms ook Engelse trap of (al dan niet foutief) spiltrap genoemd, is een soort trap die niet in een rechte lijn naar boven gaat, maar die rondom een centraal punt omhoog gaat. Een wenteltrap heeft daardoor de vorm van een kurkentrekker of helix. De draairichting van de trap is afhankelijk van de locatie en welke eisen er aan zijn gesteld, hierdoor zijn er zowel linksdraaiende als rechtsdraaiende wenteltrappen. Een enkele keer kan een wenteltrap ook van richting wijzigen, dit komt doorgaans door een verbouwing.

Een spiltrap is een specifieke vorm van een wenteltrap. Deze draait rondom een spil en steunt daar ook op. Een wenteltrap kan zelfdragend, of met de treden in een muur bevestigd zijn. Een spiraaltrap lijkt zeer sterk op een wenteltrap, maar die heeft op ten hoogste twee plekken een bevestiging: aan de vloer en aan de hoger gelegen verdieping.

Zadeldak     (Tejado a dos aguas)

Een zadeldak bestaat uit twee tegen elkaar geplaatste hellende dakschilden die elkaar in de nok snijden. Dit type dak is, vanwege zijn eenvoud, het meest voorkomende type dak in Nederland en België, met name in de traditionele bouw. Wanneer de dakschilden, op een en hetzelfde gebouw, van ongelijke lengte zijn, spreken we van een mank of asymmetrisch zadeldak.

Meer hierover vindt u in: Wikipedia

Ziggoerat

Een ziggoerat, zikkoerrat of ziggurat (Babylonisch: ziqqurrat, D-Stam van zaqāru “bouwen op een verhoogd gebied”) is een tempeltoren uit het oude Mesopotamië (Irak) en Perzië (Iran) in de vorm van een terrasvormige piramide van opeenvolgend teruglopende verdiepingen.
De vroegste voorbeelden van ziggoerats dateren uit de Obeidcultuur in het 4e millennium v.Chr., en de laatste dateren uit de 6e eeuw v.Chr.
De ziggoerats lijken aan te tonen dat Sumeriërs voorheen hun goden op bergtoppen vereerden.

Zijkapel

Een zijkapel is een kapel die deel uitmaakt van een kerkgebouw. Meestal liggen de zijkapellen tegen de zijbeuken van de kerk, soms ook direct tegen het schip. In een zijkapel is vaak een zijaltaar geplaatst tegen de oostelijke wand. Een aparte vorm van zijkapellen zijn de straalkapellen, die zich in een krans rondom het priesterkoor of de kooromgang bevinden.

Zijkapellen zijn vaak gesticht door een gilde of door een weldoener van de kerk. Een zijkapel is meestal gewijd aan Maria (Mariakapel), een heilige of een bepaalde devotie (zoals het Heilig Hart van Jezus of Onze Lieve Vrouw van Altijddurende Bijstand). In de kapel staat meestal een altaar met een beeld of schildering van de desbetreffende heilige of devotie. Ook kunnen zijkapellen dienen als plek voor een grafmonument voor een hoogeplaatste geestelijke of een welgesteld persoon.

Zuil     (Columna)

Een zuil is een kolom met altijd een ronde doorsnede, meestal in  natuursteen uitgevoerd. Een zuil bestaat meestal uit drie elementen van boven naar beneden: kapiteel, schacht en basement. De Grieks-Dorische orde heeft geen basement.

Voor meer over dit onderwerp zie: Wikipedia

Zuilengang

Een zuilengang of colonnade is een rij zuilen die een overdekking draagt. Als bouwkundig element gaat de colonnade terug op de architectuur van het oude Griekenland.
Specifieke vormen van de colonnade zijn de portiek (porticus), waarbij de zuilengalerij als hal voor de ingang van een gebouw geplaatst wordt, en het peristylium, waarbij de galerij rond een open binnenplaats loopt. In historische steden werden ook langs straten colonnades gebouwd. Bekende voorbeelden hiervan zijn de Grote Colonnade van Apamea (Syrië), Palmyra (Syrië) en de colonnade van Jerash.
Een zuilengang met bogen wordt een arcade genoemd, omdat deze volgens sommige definities geen colonnade mogen heten.

Zwik    (Enjuta)

---

Naar boven