Churrigueresco (sp.) of Churriguerisme (nl.)

Churrigueresk of Churriguerisme (Spaans: churrigueresco) is een overladen artistieke Spaanse barokstijl, het wordt daarom ook wel eens Spaanse Barok genoemd. Deze Spaanse barokstijl kwam eind 17e eeuw op als een wijze van stucdecoratie en werd gebruikt tot ongeveer 1750. De stijl wordt gekenmerkt door extreme, expressieve en bloemrijke decoratieve details, die gewoonlijk, boven de ingang op de hoofdgevel van een gebouw en in altaarstukken te vinden zijn. Het churriguerisme bereikte ook Peru en Nieuw-Spanje, waar het bekend werd als Mexicaanse barok of, in het Spaans, barroco anticlásico (Anti-Klassieke Barok).

De term churrigueresco is afgeleid van de familienaam Churriguera, van Catalaanse afkomst. José Benito de Churriguera was een architect en beeldhouwer, geboren in 1665 te Madrid en overleden in 1725. Hij, en zijn beide broers Alberto en Joaquín, waren voornamelijk werkzaam in Madrid,  Salamanca, maar ook in Valladolid. Hun werk werd gekarakteriseerd door een overvloed aan versieringen. Nadat het churrigueresco zich verspreidde werd het gezien als een architectuur met een duidelijke beweging en bonte versiering.

Een verre, vroeg 15e-eeuwse voorloper van de zeer gedetailleerde Churriguereske stijl is te vinden in het Lombardische klooster Certosa di Pavia.

Andrés García de Quiñones (Plaza Mayor van Salamanca) wordt tot het churriguerisme gerekend. De term wordt ook gebruikt om artiesten te beschrijven als Narciso Tomé (Transparente in de Kathedraal van Toledo), Pedro de Ribera of Francisco Hurtado Izquierdo (tabernakel van het kartuis van Granada).

De ontwikkeling

---

De ontwikkeling van de stijl doorliep drie fasen. Tussen 1680 en 1720 populariseerde de Italiaanse architect Guarino Guarini een mix van Salomonische zuilen en composiete orde, bekend als de “opperste orde”. Tussen 1720 en 1760 werd de Churrigueresque zuil, of stipite pilaster, in de vorm van een omgekeerde kegel of obelisk, een centraal element in de ornamentale decoratie. In de jaren van 1760 tot 1780 verschoof de belangstelling geleidelijk van gedraaide beweging en overdadige versiering naar neoklassieke balans en soberheid.

Tot de hoogtepunten van de stijl behoren de interieurs van het klooster in Granada, met een aantal van de meest indrukwekkende combinaties van ruimte en licht in het 18e-eeuwse Europa. Narciso Tomé integreerde beeldhouwkunst en architectuur nog radicaler en bereikte opvallende clair-obscur effecten in zijn “Transparente” voor de kathedraal van Toledo. Misschien wel de meest visueel bedwelmende vorm van de stijl was het Mexicaanse Churrigueresque, dat in het midden van de 18e eeuw werd beoefend door Lorenzo Rodriguez, wiens meesterwerk de Sagrario Metropolitano (1749-69) in Mexico-Stad in Nieuw-Spanje is.

Geschiedenis

---

We hebben het hierboven al vermeld de barokke vormen van het churrigueresco in Spanje en Mexico hadden twee speciale vormen: de Salomonische zuil en de gestileerde stipite pilaster: De eerste is Salomonische barok genoemd en de tweede, met horten en stoten, Churriguereske barok, twee bijvoeglijke naamwoorden afgeleid van een naam en achternaam die te danken zijn aan twee heel verschillende karakters, een Hebreeuwse koning en een architect uit Madrid.

De barokke Salomonische zuil vindt zijn oorsprong in Rome, in de kapel van Sint Pieter: Het is zeker een zuil van oosterse oorsprong omdat de schacht golft en als een kurkentrekker draait, maar is ook al hellenistisch vanwege zijn Composite kapiteel. Twee sets van deze zuilen, beide in de zeer prestigieuze omgeving van St. Peter’s Basilica in Rome, waren waarschijnlijk belangrijk in de brede verspreiding van de stijl. De eerste waren relatief klein en werden gegeven door Constantijn de Grote in de 4e eeuw. Men geloofde al snel dat deze afkomstig waren van de Tempel in Jeruzalem, vandaar de vernoeming van de stijl naar de bijbelse Salomon. De tweede reeks zijn die van Bernini’s baldakijn van de Sint-Pietersbasiliek, voltooid in 1633.

Hoewel de stipite pilaster ook in Griekenland is ontstaan, wordt zijn vorm gekenmerkt door het feit dat het sokkels zijn in de vorm van een omgekeerde, afgeknotte en hoge piramide. Ze werden gebruikt om bustes van helden en goden, en dan vooral van Hermes en Mercurius op te plaatsen.

Romeinse architecten en architecten uit de Renaissance bleven de stipite pilaster gebruiken. De stipite pilaster, oorspronkelijk een eenvoudig architecturaal element, werd door de Renaissance-architecten verder ontwikkeld en verfijnd. Deze architecten integreerden de stipite pilaster in hun ontwerpen en gaven het de status van een pilaster, compleet met een kapiteel. 

Dit gebeurde pas in de tweede helft van de 17e eeuw. Borromini, een invloedrijke architect uit die tijd, maakte ook gebruik van dit element, maar in een onvolledige vorm. José Benito de Churriguera vervolmaakte het door nieuwe en precieze secties en kapitelen toe te voegen. Hij bracht de stipite pilaster naar een nieuw niveau door deze in volumes (driedimensionale vormen) te creëren, waardoor het een nog prominenter en complexer onderdeel van de architectuur werd.

Kenmerkend voor de architectuur

---

In 1689 gebruikte de architect José Benito de Churriguera de stipite pilaster voor het eerst in een tijdelijk monument dat werd opgezet ter ere van de overleden koningin María Luisa de Orleans (1662 – 1689). Het lichaam van de koningin zou later verbrand worden, of dit monument als brandstapel diende is mij niet duidelijk. Wat wel duidelijk is, is dat het een belangrijke stap was in de ontwikkeling en het gebruik van dit architectonische element.

De stipite wordt gekenmerkt als een geometrische omtrek van het menselijk lichaam: Het kapiteel is het hoofd; de kubus of bolvormige gedeelte is de borst; de versmalling tussen de kubus en de top van de omgekeerde piramide zou de taille zijn; de piramide zelf vormt duidelijk de figuur van de heupen en benen en versmalt naarmate hij afdaalt naar de voeten.

Manuel González Galván wijst erop dat deze abstractie het gevolg is van een open symboliek die even humanistisch of zelfs nog humanistischer is dan in Griekenland zelf, waar de Dorische, robuust en sober, werd beschouwd als het mannelijke en de Ionische, slanker en gebogen, als het vrouwelijke. De Romeinen stelden het voor als een meer geseksualiseerd element, maar de barokke stipite pilaster staat in zijn ongeslachtelijke en strenge abstractie dichter bij de mens dan die interpretaties van het klassieke. Maar voor Francisco de la Maza wijst er anderzijds op dat het deel uitmaakt van de Latijnse invloed, want hij vertrouwt op het idee dat het samenvalt met de gevoeligheid van de precolumbiaanse kunst, beeldhouwkunst bij uitstek; met de gevoeligheid van de Mexicaanse indiaan. De meest duidelijke kenmerken van Churrigueresque zijn echter aanwezig in het altaarstuk van het klooster van San Esteban de Salamanca, het werk van de Spanse architect José Benito de Churriguera, wiens invloed aanleiding gaf tot het bijvoeglijk naamwoord Churrigueresco.

In Spanje

---

De volgende gebouwen en monumenten in de Churrigueresque stijl zijn vandaag de dag nog steeds te zien in Spanje:

• • • Altaarstuk van de kerk van San Cosme en San Damián in Arnedo, La Rioja.
    • Hoofdingang van het paleis van de markies van Dos Aguas in Valencia (nu het Nationaal Keramiekmuseum).
    • Altaarstuk van de kerk La Concepción Real de Calatrava in Madrid.
    • Altaarstuk van het klooster van San Esteban in Salamanca.
    • Altaarstuk uit de kerk van het klooster Sancti Spiritus el Real in Toro (Zamora).
    • Altaarstuk van de parochiekerk van Santiago Apóstol in Navas de Oro.
    • Hoogaltaarstuk uit de kerk van Santa María Madre in Orense.
    • Altaarstuk van de parochiekerk van San Sebastián in Cercedilla.
    • Stad Nuevo Baztán (kerk van San Francisco Javier en paleis van Goyeneche).
    • Koor van de Nieuwe Kathedraal van Salamanca.
    • Plaza Mayor van Salamanca.
    • Altaarstuk van de kerk van San Lorenzo in Valencia.
    • Altaarstuk van de kerk van Nuestra Señora de los Ángeles in Chelva (Valencia).
    • Ermita de Vera Cruz (kapel), in Salamanca.
    • Seminarie van Calatrava, Salamanca.
    • Voorgevel van de hoofdgevel van het Paleis van San Telmo in Sevilla.
    • Paleis van de familie Goyeneche, in Illana (Guadalajara).
    • Hoofdaltaarstuk van de kerk van Nuestra Señora de la Asunción, in Illana (Guadalajara).
    • Altaarstuk van de kapel van Santa Tecla in de kathedraal van Burgos.

Voorbeelden van Churriguereske architectuur

---

---