Feniciërs

Fenicische Kolonisatie: Hun impact op de Middellandse Zee

Het grondgebied strekte zich uit van de monding van de rivier Orontes in het noorden tot aan de baai van Haifa in het zuiden. Het omvatte gebieden van het huidige Syrië, Palestina, Israël en Libanon. Deze regio werd vroeger Kanaän genoemd. Deze benaming wordt vaak gebruikt in bronnen.

De Feniciërs kwamen rechtstreeks voort uit de Kanaänieten uit de bronstijd. Ze zetten hun culturele tradities na de ineenstorting van de late bronstijd in de ijzertijd vrijwel ongestoord voort. Het gebied in de ijzertijd was kleiner dan het eerdere Kanaän uit de bronstijd.

Geschiedenis

---

Fenicië strekte zich uit over een smalle kuststrook. Deze strook was 40 km breed en in de lengte strekte het zich uit van het Karmelgebergte tot Ugarit (ongeveer 300 km). Het gebied is bergachtig en weinig geschikt voor landbouw. Toch probeerden ze er het beste van te maken. Deze omstandigheden zorgden ervoor dat de bewoners zich gingen toeleggen op maritieme activiteiten. De zee werd nog belangrijker voor dit volk vanwege hun versnippering. Ze leefden in kleine stadstaten, gescheiden door rotsachtige landtongen. De kustvaart was een betere manier om contact tussen de steden te onderhouden dan landwegen. Deze steden lagen verspreid van Acre (Akko) en Tyrus, via Sidon en Byblos, tot Arados en Ugarit. Fenicë was een smalle doorgang tussen de zee en de Syrische woestijn. In het zuiden stond het in contact met Egypte via Kanaän en de Sinaï. In het noorden was het via de Eufraat verbonden met Mesopotamië en Klein-Azië. Om deze reden was het voorbestemd om een rijk handelsknooppunt te worden, begeerd door de grote naburige rijken.

Het Fenicisch volk

---

De etnische naam die de Feniciërs zichzelf gaven was 𐤊𐤍𐤏𐤍𐤉 (kenaʿani, ‘Kanaänieten’). Ze gebruikten ook 𐤁𐤍 𐤊𐤍𐤏𐤍 (bin kenaʿan, ‘zonen van Kanaän’). Deze naam komt overeen met het volk van Kanaän dat in de Bijbel wordt genoemd. De Grieken noemden hen Φοίνικες (phoínikes, ‘rood, paars’). Dit was zeer waarschijnlijk vanwege de gewaardeerde paarse kleurstoffen waarmee ze handelden. Van phoíniks is de term “Fenicisch” afgeleid. Deze term wordt eerder toegepast op de afstammelingen van de Kanaänieten. Zij woonden tussen de 13e eeuw v.Chr. en de islamitische verovering in de kuststrook van Dor.

De Fenicische cultuur is een oude beschaving die geen duidelijke fysieke sporen van haar bestaan heeft achtergelaten. Haar geografische plaats in de geschiedenis is het huidige Libanon. De onevenredige groei van de steden heeft het vinden van overblijfselen bemoeilijkt. Ook de frequente oorlogsconflicten in het verleden hebben dit bemoeilijkt. In tegenstelling tot andere beschavingen heeft zij echter een belangrijke culturele erfenis achtergelaten aan latere beschavingen: handelsprincipes en het alfabet.

Volgens Herodotus  (Grieks historicus) migreerden de Feniciërs vanuit de kusten van de Perzische Golf (in zijn Historia Eritrese Zee genoemd). Vervolgens vestigden ze zich definitief in de regio die later bekend werd als Fenicië.

Economie

---

Land– en bosbouw

De geografie van de regio was ruig. De Feniciërs maakten echter optimaal gebruik van de mogelijkheden van de grond voor landbouw. Ze verbouwden zelfs gewassen op de hellingen van de bergen. Ze stonden bekend om hun bossen met de Libanese ceder.

Fenicische wijn

De Feniciërs waren een van de eerste volkeren in de oudheid die een belangrijke invloed hadden op de geschiedenis van de wijn. Door contacten en handel verspreidden zij hun kennis van de wijnbouw. Ze deelden ook de productie van wijn en verspreidden oude wijnstokrassen. Ze introduceerden of stimuleerden de uitbreiding van de wijnbouw en de wijnproductie in verschillende landen. Deze landen produceren nog steeds variëteiten die geschikt zijn voor de internationale markt. Het gaat onder meer om Libanon, Algerije, Tunesië, Egypte, Griekenland, Italië, Spanje en Portugal. Ze hebben mogelijk ook een indirecte invloed gehad op de uitbreiding van de wijnbouw in Frankrijk. Ze worden vaak verward met de Griekse Phoceanen. Ze stichtten de wijnbouwkolonie Massilia (Marseille) in 600 v.Chr. vanwaaruit de wijnproductie meer het binnenland introk.

Industrie

Fenicische keramiek werd veel gebruikt, verhandeld en verspreid. Er werd ook gebruik gemaakt van gekleurd glaswerk en met purper uit Tyrus geverfde wollen stoffen. Deze kleurstof werd gewonnen uit een weekdier (van het geslacht Murex). De Griekse naam was phoinikes, afgeleid van phoinos: “bloedrood”. Deze naam verwees zowel naar de kleurstof als naar het volk dat deze verhandelde.

De Feniciërs ontwikkelden een industrie van luxeartikelen die in die tijd zeer gewild waren. Deze artikelen hadden een grote commerciële waarde. Enkele voorbeelden zijn onder andere sieraden, voorwerpen van glas, ivoor en brons, halfedelstenen, parfums en cosmetica.

De handel en scheepvaart

Handel was hun belangrijkste activiteit vanwege hun geografische ligging. Aanvankelijk ruilden ze producten die in Fenicië waren vervaardigd voor goederen die elders verkrijgbaar waren. De ruilgoederen konden andere vervaardigde producten zijn, vooral uit meer ontwikkelde beschavingen. Ze omvatten ook grondstoffen, zoals metaalertsen – koper en tin – of edelmetalen. Deze transacties waren gebruikelijk, vooral onder de meer primitieve volkeren in het Westen. Later maakte de uitvinding van het geld meer geavanceerde handelsrelaties mogelijk. Deze groei maakte het echter noodzakelijk om hun producten (voorraad) te inventariseren. Dit leidde tot de ontwikkeling van het eerste alfabet, waaruit alle andere alfabetten zijn afgeleid.

De behoefte aan transport over lange afstanden stimuleerde de scheepsbouw en de verbetering van navigatietechnieken.

Zij waren de grote handelaren uit de oudheid. De geografische eigenschappen van hun kusten was gunstig voor de aanleg van havens. Het hout uit hun bossen leverde hen de basisgrondstoffen voor de bouw van schepen. Met deze hulpbronnen konden ze scheepvaartondernemingen opzetten. Een van deze ondernemingen werd in de 5e eeuw v.Chr. ingehuurd door de Perzische koning Darius I. In zekere zin vestigden ze een thalassocratie. Deze “heerschappij over de zeeën” stelde hen in staat om de Middellandse Zee commercieel te controleren.

De Fenicische reizen zorgden voor blijvende banden tussen het oostelijke en het westelijke Middellandse Zeegebied, niet alleen op commercieel, maar ook op cultureel gebied.

Fenicische kolonisatie

---

Tijdens hun lange reizen moesten ze op verschillende punten langs hun route bevoorraden. Men geloofde zelfs dat de beperkingen die inherent waren aan de primitieve navigatie, zoals het vermijden van nachtelijke navigatie, reizen van meer dan 60 km onmogelijk zouden maken. Er is echter aangetoond dat ze veel grotere afstanden aflegden zonder een haven aan te doen.Na verloop van tijd veranderden deze tussenstops in permanente nederzettingen. Deze nederzettingen maakten opslag en stabiele handel met de inheemse volkeren mogelijk. In de geschiedschrijving worden deze nederzettingen factorijen of koloniën genoemd. Ze zijn vergelijkbaar met de Griekse koloniën. De Fenicische kolonisatie was een commercieel- en bevolkingsfenomeen. Ze vond plaats in gemakkelijk te verdedigen havens, schiereilanden of eilanden dicht bij de kust. Er waren geen territoriale veroveringen in het binnenland.

De Feniciërs stichtten ook kolonies in de buurt van enkele meer beschaafde steden. Daar kregen ze concessies. Een voorbeeld hiervan is de Egyptische stad Memphis.

De handelsschepen van Sidon bouwden ommuurde nederzettingen-pakhuizen. Die van Tyrus stichtten rond de 9e eeuw v.Chr. in Noord-Afrika Qart Hadasht (Carthago). Door zijn strategische ligging tussen de westelijke Middellandse Zee en de oostelijke Middellandse Zee werd het de belangrijkste van alle koloniën. Het werd uiteindelijk het centrum van de Punische beschaving toen de metropolen van de Levant in de 6e eeuw v.Chr. door het Perzische Rijk werden veroverd.

De eeuwenoude rivaliteit tussen Grieken en Feniciërs om handelsroutes en de stichting van koloniën leidde ook in de 6e eeuw v.Chr. tot een grootschalig militair conflict. Dit was de slag bij Alalia. De Griekse kolonie Alalia van Phocaea het opnam tegen de Carthaagse vloot. Carthago (Qart Hadasht) had een bondgenootschap gesloten met de Etrusken. Zij vaarden met 120 schepen richting Westerse Middellandse zee naar Alalia. Onderweg werden zij geconfronteerd met een Griekse vloot van een 60 tal schepen. De Grieken wonnen deze slag waardoor de machtsverhoudingen in de regio opnieuw gedefinieerd werden.

De Fenicische factorias verspreidden zich over vrijwel de hele zuidelijke kust van de Middellandse Zee en de eilanden. Ze breidden zich uit vanaf Gadir, (het huidige Cádiz) voorbij de Straat van Gibraltar, in de omgeving van het mythische koninkrijk Tartessos. Het was de poort naar de routes van de Atlantische Oceaan, naar het noorden (Europa) en het zuiden (Afrika). Ze strekten zich uit tot aan de kusten van Azië en de Zwarte Zee.

Zoals op het kaartje hierboven te zien is bevonden de meeste Fenicische nederzettingen zich op de Afrikaanse kust. De Grieken, als eeuwige vijanden van de Feniciërs, kwamen dan wel later op het Iberisch schiereiland aan, maar wat betreft hun nederzettingen langs de mediterrane kust overtroffen zij de Feniciërs. Deze Griekse dominantie vond plaats tussen de 8e en de 6e eeuw v.Chr.

Eind 2e millenium waren het de Feniciërs die als eerste, niet inheems volk, aan kwamen op het Iberisch schiereiland. Toen meer onderzoekend bedoeld dan kolonialiserend. De Fenicische kolonialisering begon aan het begin van het 1e millennium. De oudste archeologische vondsten die tot nu toe zijn gedaan, komen uit Malaka (Málaga) en Gadir (Cádiz). Ze stichtten ook kolonies in het Middellandse Zeegebied van het schiereiland. Voorbeelden hiervan zijn de archeologische vindplaats Río Real (Marbella), Los Toscanos (Vélez-Málaga), Sexi (Almuñécar), Abdera (Adra), Cerro del Prado, Chorreras, Villaricos, Mazarrón en Guardamar de Segura. Wat betreft het Atlantische deel van het schiereiland is Cádiz een voorbeeld van een Fenicische vindplaats. We kunnen ook Chiclana de la Frontera en de archeologische vindplaats van Doña Blanca in El Puerto de Santa María noemen. Er is meer discussie over de vraag of deze nederzettingen Fenicisch waren of tot Tartessos behoorden. Een sterke Fenicische invloed is te danken aan de belangrijke handel tussen hen. Voorbeelden van deze plaatsen zijn Onuba (Huelva), Abul (Alcacer do Sal) en misschien Olissipo (Lissabon). Andere haltes op de Fenicische handelsroute zijn van prehistorische oorsprong. Deze konden reiken tot Galicia en zelfs de Britse eilanden in het noorden. Ze bereikten ook de Canarische Eilanden in het zuiden.

De stichting van het nieuwe Qart Hadasht (Nieuw Carthago, het huidige Cartagena) was een later initiatief. Deze actie sloot aan bij de nieuwe criteria van de Punisch-Carthagijnse beschaving van de 3e eeuw v.Chr. Dit gebeurde in de tijd van de Punische oorlogen tegen Rome. Ook de Punische overblijfselen van Melilla dateren uit die tijd.

Cultuur

---

Het Fenicische volk droeg bij aan het creëren van een belangrijke band tussen de mediterrane beschavingen. Sterker nog, men deed dit met behulp van kunstvormen van de antieke wereld. Dit werd bereikt door namaak van kunstvoorwerpen, verschillende kunst te combineren en de verspreiding ervan. De Feniciër wordt echter niet beschouwd als de oorspronkelijke schepper van een grote eigen cultuur.

De Feniciërs gebruikten een alfabet op basis van klanken. De Grieken pasten dit alfabet aan hun eigen taal aan. Na verloop van tijd diende het als model voor latere westerse alfabetten. Dit alfabet bestond uit tweeëntwintig tekens voor de medeklinkers. Het had geen klinkers, maar was erg belangrijk omdat het eenvoudig en praktisch was. In tegenstelling tot andere alfabetten uit die tijd, beheersten alleen schrijvers en hoge ambtenaren het na een moeizame leerperiode.

De Fenicische cultuur was in haar tijd erg belangrijk, maar er zijn weinig sporen van haar geschiedenis overgebleven. We weten vooral van hun bestaan door de teksten van andere volkeren. Deze volkeren kwamen met hen in contact, met name de Assyriërs, Babyloniërs en later de Grieken. Hun studie richt zich op de ruïnes van de steden, dat koloniën waren van Sidon of Tyrus. Dit omvat plaatsen als Sardinië en Andalucía, en vooral de steden op het eiland Cyprus.

Fenicische kunst

Hun producties waren meer ambachtelijk dan artistiek. In hun sculpturen, keramiek, sieraden en metalen voorwerpen overheerst de Egyptische invloed vanaf de 10e eeuw v.Chr. Dit is de oudste datum die gewoonlijk aan de Fenicische kunst wordt toegekend. Er zijn Assyrische elementen tot in de 7e eeuw v.Chr. Vanaf de 7e eeuw v.Chr. overheerst de Griekse invloed. Hun producties worden soms verward met de Griekse. Net zoals die van vóór de 10e eeuw v.Chr. worden verward met de Assyrische en Egyptische.

De architecturale vormen worden eerder afgeleid uit de tekeningen op zegels en andere reliëfs dan uit de ruïnes van hun gebouwen. Er zijn echter wel enkele overblijfselen van architecturale elementen gevonden. Deze werden aangetroffen op Cyprus en in Fenicië. Een daarvan is de kapiteel met voluten. Deze is geïnspireerd op de oosterse kunst. Deze kapitelen kunnen wel eens de voorlopers zijn geweest van de Ionische kapitelen. De Fenicische tempels (zoals die van Byblos) onderscheidden zich door hun onoverdekte heiligdom. Daarin werd een steen of betilo aanbeden. Deze bestond meestal uit een kegelvormige meteoriet (als een steen die uit de hemel was gevallen). Deze stond in het midden van de ruimte. De ruimte werd voorafgegaan door een atrium dat aan de binnenkant omgeven was door zuilen. Kenmerkend was de vorm van de weelderige sarcofagen van steen. De Sidonische Feniciërs maakten ze op deze manier. Ze waren min of meer aangepast aan de contouren van het menselijk lichaam. Ze leken op de Egyptische houten sarcofagen (antropoïde sarcofagen).

Later verspreidde deze kunst zich langs de hele Middellandse Zeekust waar de Feniciërs invloed hadden. Ze brachten deze kunst naar die plaatsen en beïnvloedden ook de inheemse culturen. Tartessos is hier een duidelijk voorbeeld van, waar een belangrijke acculturatie plaatsvond.

Fenicische literatuur

Alles wat met de Fenicische en Punische literatuur te maken heeft, is gehuld in een waas van mysterie. Dit komt door het geringe aantal overblijfselen dat bewaard is gebleven. Wat bewaard is gebleven, is een reeks inscripties. Slechts enkele daarvan zijn duidelijk literair van aard (alleen enkele historische verhalen, gedichten, enzovoort), munten, fragmenten uit de “Geschiedenis van Sanchuniathon” en uit het “Verdrag van Magón”. Er is ook de Griekse vertaling van de reis van Hanno de Zeevaarder en de tekst van Poenulus van Plauto. ​ Het is echter een bewezen feit dat er zowel in Fenicië als in Carthago bibliotheken waren. De Feniciërs hadden een rijke literaire productie die voortkwam uit het Kanaänitische verleden. Werken zoals die van Philo van Byblos of Menander van Efeze vormen slechts een klein deel van deze erfenis.

Het fenicisch alfabet

---

De Feniciërs waren de uitvinders van het alfabet. Het Fenicische alfabet begon als een reeks ideogrammen, een verzameling symbolen die dieren en voorwerpen voorstelden. Aan deze ideogrammen werd een fonetische waarde toegekend op basis van de naam in het Fenicisch. Deze naam kwam overeen met het afgebeelde dier of voorwerp. Dit alfabet bevatte alleen medeklinkers. Er waren er in totaal tweeëntwintig. Het was een eenvoudig systeem, waardoor kennis en cultuur zich konden verspreiden.

Later werd het Fenicische alfabet door de Grieken overgenomen en aangepast om hun taal weer te geven. De Grieken namen enkele letters uit het Fenicische alfabet over en gaven ze de waarde van klinkers. Vanwege de taalkundige verschillen tussen beide talen veranderden ze ook de uitspraak van sommige letters. (Grieks = Indo-Europees, Fenicisch = Semitisch.) Bovendien voegden ze enkele symbolen toe om klanken weer te geven die niet in het Fenicisch voorkwamen. Het Latijnse alfabet is afkomstig van het Etruskische alfabet, dat op zijn beurt een aanpassing was van het Griekse alfabet.

De Hebreeën namen ook het Fenicische alfabet over. Door de gelijkenis tussen hun talen waren er minder aanpassingen nodig dan bij de Grieken. Ook hun wederzijdse geografische invloed speelde een rol.

Het Fenicische alfabet heeft in een of andere vorm de basis gevormd voor het Latijnse, Griekse, Cyrillische en Arabische alfabet. Sommige wetenschappers zijn van mening dat het ook aan de basis ligt van de abugida’s van het Aziatische subcontinent.

Letter
naam	aleph	bet	gimel	dalet	he	waw	zayin	heth	teth	yodh	kaph
betekenis	os	huis	ka-meel	deur	raam	haak	wapen	muur	wiel	hand	hand-palm
vertaling	ʾ	b	g	d	h	w	z	ḥ	ṭ	y	k
waarde	/ʔ/	/b/	/g/	/d/	/h/	/w/	/z/	/ħ/	/tˀ/	/j/	/k/
unicode	𐤀	𐤁	𐤂	𐤃	𐤄	𐤅	𐤆	𐤇	𐤈	𐤉	𐤊
Letter
naam	la-medh	mem	nun	sa-mekh	ayin	pe	tsade	qoph	resh	shin	taw
betekenis	prik-stok	water	slang	vis	oog	mond	jagen	aap	kop	tand	merk
vertaling	l	m	n	s	ʿ	p	ṣ	q	r	š	t
waarde	/l/	/m/	/n/	/s/	/ç/	/p/	/sˀ/	/q/	/r/	/ʃ/	/t/
unicode	𐤋	𐤌	𐤍	𐤎	𐤏	𐤐	𐤑	𐤒	𐤓	𐤔	𐤕

Politiek

---

Fenicië heeft nooit een politieke eenheid van nationale aard gevormd. De naam is eerder een geografisch-culturele aanduiding. Het verwijst naar een reeks stadstaten die geleidelijk aan zijn ontstaan vanaf het 3e millennium v.Chr. Dit waren autonome politieke eenheden met een eigen regering.

Aanvankelijk hadden alle steden een monarchale regering, maar in de loop van de tijd veranderde deze politieke structuur. De enorme economische ontwikkeling die de Fenicische steden doormaakten, was de oorzaak van deze verandering. Deze ontwikkeling was zowel het werk van particulieren als van de staat. De strijd om de hegemonie veranderde de machtsverhoudingen binnen hun samenlevingen. De commerciële expansie in het Middellandse Zeegebied veranderde ook hun externe relaties. Dit is te zien in de stadstaten die werden bestuurd door raden van zakenlieden. Uit hun midden werd de vorst gekozen. In sommige steden besloten de oligarchieën die waren ontstaan om de vorst te vervangen door jaarlijkse magistraten, suffeten genaamd. Deze bleven slechts een jaar in functie en kregen soms te maken met volksbewegingen.

In overeenstemming hiermee beschrijft Polybius  (Griekse historicus, militaire en politicus) de politieke organisatie van de Tiriërische kolonie Carthago in de derde eeuw v.Chr. als volgt:

“… naar mijn mening was de Republiek Carthago in haar beginjaren zeer goed opgezet wat betreft de belangrijkste punten. Er waren koningen of suffeten, er was een senaat met aristocratische autoriteit en het volk had zeggenschap over bepaalde zaken die onder zijn toezicht vielen. Kortom, de verbinding tussen al deze machten leek op die van Rome en Lakedemonië.”

Het geloof van de Feniciërs

---

De goden die door de Feniciërs werden aanbeden, verschilden van stad tot stad. Zo verschilde het pantheon van Sidon van dat van Tyrus of Cyprus. Bovendien waren sommige goden in de een of andere vorm in de meeste belangrijke steden aanwezig. Deze goden waren voornamelijk Astarté, Baal, Dagon, Resef en Melkart.

Dank voor uw interesse aan deze website van Spaanse Verhalen. Elke week tracht ik een nieuw verhaal te publiceren. Als u de verhalen hier weet te waarderen, abonneer u dan op deze niet commerciële website. Geef uw e-mailadres op en klik op Abonneren. De knop veranderd naar Geabonneerd en als u daarop klikt kunt het abonnement heel gemakkelijk weer opzeggen.

Naar boven

---