Heraldiek

---

In dit verhaal gaan we het hebben over de heraldiek, omdat we in “Spaanse verhalen” veel over koningen, graafschappen en dergelijke schrijven, is het gewoon enorm leuk om iets meer over het onderwerp heraldiek te weten. Maar ook dat u het een en ander eens terug kunt zoeken en hoe allerlei zaken omschreven worden in de heraldiek. Zo weet u straks ook waarom er een leeuw op dat schild staat, of wat het verschil is tussen een zilver of zwart paard, wat voor een kroon er boven het schild afgebeeld wordt en hoe die kroon daar terecht is gekomen. Heraldiek is niet moeilijk te begrijpen het is immers opgesteld om de gewone middeleeuwer, die niet kon lezen, via een beeldverhaal duidelijk te maken of het hier gaat om een moedige edele ridder, of dat het een vervaarlijke woeste graaf was. Al weet je er maar een beetje van, dan wordt heraldiek ineens heel interessant.

Om duidelijk te maken welke ridder schuil ging onder een harnas en helm of aan te geven tot welke partij men behoorde, werden middels kleuren en symbolen vanaf de vroege middeleeuwen iconografische tekens aangebracht op de schilden. Als regel gold dat een wapen duidelijk van op afstand herkenbaar moest zijn voor de heraut om de identiteit van de ridder vlug vast te kunnen stellen. Als hulpmiddel om deze wapens te herkennen, stelde men een wapenboeken op.

---

Er is veel te vertellen over dit onderwerp, en hier op deze pagina houden we het dan ook beperkt tot hoofdzaken die we onderverdelen in een aantal hoofdstukken.

Vervolgpagina’s waarop meer wordt uitgelegd over specifieke onderdelen van het schild of andere heraldische zaken zoals wapens vlaggen (vexillologie of banistiek):

Heraldiek

---

Heraldiek is de wetenschap van het blazoen. Het is voor een deel ook een artistieke expressie, met elementen van de middeleeuwse wetten en koninklijke dynastieën, die tot op de dag van vandaag gebruikt wordt. Meer recentelijk is het ook opgenomen in wetenschappen verbonden aan de geschiedenis samen met die van de diplomatiek, faleristiek, zegelkunde en vlaggenkunde.

Heraldiek, of wapenkunde, verwijst onder meer naar de gewoonte die in Europa is ontstaan in de loop van de 12e eeuw, om wapenuitrustingen van ridders te versieren met symbolische voorstellingen, zogenoemde emblemen waaruit later de wapens zijn ontstaan. Heraldische wapens onderscheiden zich van pre-heraldische versierselen doordat ze permanent en erfelijk van karakter zijn.

Tijdens de middeleeuwen ontwikkelde zich deze uitingsvorm over heel Europa tot een coherente identificatiecode van mensen van de feodale maatschappij, zoals die van de adel en de katholieke kerk die deze uitingsvorm gebruikte voor de identificatie van afstammingslijnen en leden van de hiërarchie. Geleidelijk aan werd dit weer door andere menselijke collectieve, zoals verenigingen en gildes, en later ook voor de identificatie van steden, gebieden en eigendommen gebruikt.

Karakterisering

---

Volgens Alberto Montaner Frutos is de heraldiek een communicatiesysteem dat deel uitmaakt van het emblematische systeem dat bestaat uit tekens van de bestaande bewapening (wapenschilden). Deze schilden bestaan uit 4 elementen (paradigmatisch (als voorbeeld dienend) repertoire): de scheidingen van het veld (meestal begrensd door de voorstelling van een schild) die gebieden binnen het veld afbakenen; de scheidingslijnen van de velden (de vlakverdeling;  de stukken, ook wel tekens of meubilair genoemd (geometrische figuren of objecten) en de metalen (goud, zilver) of heraldische kleuren, ook wel de tincturen genoemd, (sabel (zwart), azuur (blauw), keel (rood) sinopel (groen) en purper (paars, violet). Na de 14e eeuw verschijnt er een vijfde paradigmatisch repertoire, de zogenaamde buitenornamenten, die bovenop, onder of naast het schild geplaatst kon worden, zoals de helm, dekkleden, wrong, kroon, het helmteken, ordeteken, schildhouders, het motto en dergelijke. Al deze tekens en elementen moeten volgens bepaalde principes en voorschriften gerangschikt en ingekleurd zijn.

Definities

---

Men weet eigenlijk niet waarvan het woord blazoen afkomstig is. Het zou kunnen zijn dat het komt van het Franse woord ‘blâsjan‘ dat zoiets betekend als: toorts, fakkel, aansteken, glorie, eer. Of meer voor de hand liggend, het Latijnse woord ‘blasus‘ dat ‘oorlogswapen‘ betekend. Het Spaanse ‘blasonar‘ (Nederland, blazoeneren) is het beschrijven van wapens volgens de wetenschappelijke heraldische regels. Het is het beschrijven van de arsenalen gemaakt in een technische taal, de heraldische taal. De wetenschap van het wapenschild is erg oud. Nadat men in de Middeleeuwen voor het eerst wapens ging gebruiken, begon men binnen een eeuw met het opstellen van de Heraldische regels.

Wapen, schild, schilddekking, blazoeneren …

De volgende definities zijn correct, hoewel ze weinig van hun werkelijke gebruik tonen. In de praktijk fungeren de termen, blazoen, wapens, schild en bewapening, als synoniemen en zijn onderling uitwisselbaar, zowel in algemene – als in de wetenschappelijke heraldische bewoording.

• • • Het schild, wapenschild of ook wel wapenbord genoemd is, het centrale, meest belangrijke element van de bewapening, het is de bevoorrechte drager, waarop de wapens zijn afgebeeld. Er kunnen meerdere wapens op één en hetzelfde schild afgebeeld zijn, zonder dat het noodzakelijkerwijs een enkele persoon vertegenwoordigd, het kan de vereniging van twee wapens zijn die een huwelijk vertegenwoordigen of de opeenstapeling van meerdere wapens. Een schild vertegenwoordigd één of een alliantie van wapens. In alle gevallen is het schild de begrenzing van de grafische omschrijving, voldoende groot om de wapens of de alliantie te identificeren.
    • Het wapen of blazoen is het op het schild (het belangrijkste onderdeel van een wapen) geschilderde emblemen die volgens de heraldische taal beschreven moet kunnen worden, en die persoon, familie of organisatie aanwijzen of benoemen. Ze hebben dezelfde functie als een merk, logo of eigennaam: het is de heraldische manier om iemand, fysiek of onstoffelijk (huis of familie, stad, corporatie) te identificeren, te vertegenwoordigen of op te roepen. Wapens worden over het algemeen beschouwd als het (intellectuele) eigendom van een persoon, die daarmee ook de eigenaar is. Aan het schild kunnen allerlei schildversierselen worden toegevoegd, zoals:
      • • • een helm met dekkleden, wrong of hoofdband en bovenop een helmteken;
          • een (rang)kroon;
          • schildhouders: mens- of dierfiguren die op een voetstuk staan en het schild vasthouden;
          • een lint met een wapenspreuk.

Wapens worden op een bijzondere en opvallende wijze, gestileerd, afgebeeld. Ze moeten duidelijk zichtbaar en herkenbaar zijn, ook van veraf. Daarom moeten wapens zo eenvoudig mogelijk zijn, zonder al te veel wapenfiguren en een al te ingewikkelde schildverdeling.

• • • De schilddekking (de arsenalen) is, de grafische weergave van elementen op en om het schild. De schilddekking bestaat uit de verzameling van wapens die het schild vormen (dat wat het onderwerp aanduidt) en de mogelijke buitenornamenten zoals het ordeteken, de helm, dekkleden, schildhouders, die iets zeggen over het onderwerp. Sommige uitwendige ornamenten (helmteken en schildhouders) maken deel uit van de wapens, andere zijn willekeurig of uitbundig (helmkleden, lambrequines in het Spaans), maar de meeste buitenornamenten zijn heraldische weergaves van titels, posities of waardigheden. Ze worden officieel toegekend en kunnen op elk moment variëren afhankelijk van de status van de houder.
    • Het blazoeneren heeft meerdere betekenissen, normaal gesproken is het samenstellen en beschrijven van de bewapening in een eigen taal en volgens vastgestelde regels. De overeenkomst tussen het wapenschild en zijn voorstelling is de essentie van de heraldiek. De beschrijving van een wapenschild moet het mogelijk maken de wapenen correct weer te geven en de juiste lezing van de wapenschilden moet leiden tot een wapenschild dat verantwoording aflegt over de belangrijke elementen ervan.

Heraldische wetenschappen

Heraldiek is de specifieke discipline die zich richt op de kennis en studie van de wapenelementen. De heraldiek omvat vier verwante disciplines:

• • • 

      Blazoenering. Historisch gezien is heraldiek de wetenschap van de herauten, die tijdens de toernooien een beschrijving omriepen, in hun eigen heraldische taal, van de afbeeldingen op de schilden van de ridders. Deze discipline groeide uit tot de theoretische wapenkunde, met als doel de regels van het wapen, met behulp van haar woordenschat, haar grammatica en haar semantiek, te specificeren. Het kan een mentale sport worden die bestaat uit het beschrijven, in termen van de wapenkunde, van gevarieerde en originele figuren, soms verre van traditionele composities, waarvan de legitimiteit berust op trouw zijn aan een heraldisch genie.

    • Samenstelling. De traditionele tak van heraldiek betreft het creëren en samenstellen van wapens en wapenschilden voor de persoon die houder wil worden. Deze heraldiek is enerzijds gebaseerd op de genealogie (afkomst) van de houder en anderzijds op de bijzondere symboliek die hij aan zijn wapen wil geven. Omdat de heraldiek geen andere regels heeft dan haar eigen regels (behalve in bepaalde landen), kunnen deze composities, gedreven door de ijdelheid van de klant, tot excessen leiden: de heraldiek heeft heel wat nutteloos meubilair gecreëerd, alleen maar omwille van de originaliteit. De basisregel van adeldom is dat het de eigenaar is die prestige moet geven aan zijn wapens, en niet andersom, en daarom moet er voorzichtige soberheid zijn.
    • Decoratie. De artistieke tak van de heraldiek is geïnteresseerd in de grafische weergave van de schilden ten aanzien van de vorm van de wapens en wapenelementen, om alle verschillende dragers van wapens te voorzien.
    • Historische heraldiek, tot slot, is een hulpwetenschap van de geschiedenis. Aan de ene kant vertrouwt het op de documenten en de wapenelementen op bepaalde informatie over de geschiedenis van de eigenaar (drager) te verkrijgen. Aan de andere kant analyseert het de samenstelling van deze wapens en schilden om in het algemeen de sociale symboliek te bestuderen.

Historie van de heraldiek

---

Algemene geschiedenis van de heraldiek

De vroegste sporen van heraldiek, in de zin van een systematisch erfelijk gebruik van gekleurde emblemen op een schild of zegel, dateren uit het begin van de 12e eeuw, in de zogenoemde 12de-eeuwse renaissance. In Spanje begon dat wat eerder daar was sprake van de eerste wapens tussen de 11e en de 12e.

Later worden dit soort wapens niet alleen door adellijke families maar ook door steden, streken, gemeentes Europese staten en nu zelfs over de gehele wereld gebruik. Ook (fabrieks)merken gebruiken tegenwoordig emblemen die veel van de vroegere wapens weg hebben.
(Na de overwinning van Enzo Ferrari, op het Saviocircuit (1923) stelden de ouders van graaf Francesco Baracca hem voor om de afbeelding van een paard op zijn wagen te zetten. Hun zoon vloog in de Eerste Wereldoorlog namelijk met een zwart paard op zijn vliegtuig.)

Sommige afbeeldingen op een wapen verwijzen naar de naam van de drager. Zo’n wapen noemt met een sprekend wapen. Zo staan op het wapen van het huis Wassenaer drie liggende wassende maantjes of wassenaars. Zo maakte ook de voormalige Utrechtse gemeente Zuilen gebruik van een sprekend wapen, in hun wapen werden drie zuilen getoond.

De boerenstand voerde in de vroege middeleeuwen geen wapen, maar gebruikte een huismerk als herkenningsteken. Dit huismerk was kenmerkend voor de boerderij en werd als brandmerk en teken op zerken gebruikt. In de late middeleeuwen gingen ook burgers en boeren wapens voeren en soms zijn de oude huismerken op de wapens afgebeeld.

In de late middeleeuwen was het gebruik van heraldische kentekens dus niet langer het exclusieve domein van de adel en de staat, ook gilden, verenigingen en burgers gingen wapens voeren. Voor abten, bisschoppen en prelaten ontstond er een toegesneden kerkelijke heraldiek met bijzondere regels en vormen. Wapens vertegenwoordigen de persoon alsof hij zelf lijfelijk aanwezig is.

Naast de adellijke wapens bestaan er ook burgerlijke wapens, die de adellijke in aantal ver overtreffen. Het was in Vlaanderen gebruikelijk dat schepenen (openbaar bestuurder) van een schepenbank met hun familiewapen zegelden. Indien dat niet bestond, kozen zij een persoonlijk dat later vaak werd gezien en gebruikt als familiewapen door de afstammelingen. Ook de Nederlandse regenten gingen wapens voeren.

In de 17e eeuw raakte de heraldiek in verval. Men verloor het doel van het wapenschild (de gemakkelijke herkenning van het wapen), uit het oog en leefde zich uit in ingewikkeldere vormen en stukken (meubels in het Spaans). Daardoor ontstonden ook wapenschilden die personen en objecten uit de natuur bevatten. Deze worden dan beschreven met de woorden “in hun natuurlijke kleur”.

In Azië, de Amerika’s en Afrika is een heel eigen heraldische traditie ontstaan die ver van de strenge geometrische wapens van de middeleeuwse ridders staat. Ook de communistische landen ontwikkelden een eigen heraldische stijl die men ‘Socialistische heraldiek‘ zou kunnen noemen. Op deze schilden staan rokende vulkanen, beboste landschappen en zelfs autowegen (het wapen van Laos) of elektriciteitspalen (het wapen van Noord-Korea) afgebeeld.

Ridders en veldslagen

De ridder

Het gebruik van wapens  komt voort uit een evolutie van de militaire uitrusting die plaats vond tussen de 11e en 12e eeuw, door het gebruik van een volledig pantser (harnas) was de erkenning van het gezicht van de ridder onmogelijk. De riddershelm (die nog steeds voorkomt op uiterlijke ornamenten) sloot het gezicht geleidelijk aan steeds meer af, dat begon met een metalen strip die de neus beschermde, het maliënkolder (onder de helm) gaf bescherming aan hoofd en nek. Later werd daar nog het afsluitbare vizier aan toegevoegd.

Om toch herkend te worden tijdens veldslagen en toernooien gaan ridders ter onderscheiding, figuren op hun schilden aanbrengen (emblemen, tekens of geometrische figuren). Als regel gold dat een wapen duidelijk van op afstand herkenbaar moest zijn voor de heraut om de identiteit van de ridder vlug vast te stellen. Een heraut was de persoon die de ridders aankondigde en toezicht hield bij de middeleeuwse toernooien (zij waren ongewapend en onschendbaar en ze genoten vrijstelling van belastingen). Deze herauten schreven wapenboeken als hulpmiddel om de wapens te herkennen. Het gebruik van die wapens werd door deze herauten aan allerlei afspraken en gebruiken verbonden.

De herkenningstekens, wapens, bracht men ook aan op de paardenkleden, de banieren en de helm (helmteken). Het vlug herkennen van de rang van de ridder via een herkenbaar wapen was van belang omdat men bij gevangenneming, na een veldslag, een hoger losgeld kon eisen. Daarnaast werd het wapen ook gebruikt voor het zegelen van brieven en documenten, met behulp van een zegelring in de vorm van een lakzegel.

De schildknaap

De schildknaap is een opmerkelijk hulpvaardig persoon die de ridder begeleidt en zijn schild draagt. Vanaf het moment dat het schild de onderscheidende figuren draagt, kan de schildknaap die het schild draagt de ridder vertegenwoordigen, zelfs wanneer deze afwezig is. De schildknaap stond waarschijnlijk model voor de afbeelding van de schildhouders als buitenornament van het schild.

De vijf belangrijkste gebieden van het schild (hoofd, hart linker- en rechterzijde en het middelpunt) ze verwijzen naar delen van het lichaam van de schildknaap die het wapenschild op zijn borst draagt en zich van voren presenteert. Als de schildknaap van voren wordt bezien, worden de linker- en de rechterkant in de heraldiek, in termen van de gebruikelijke betekenis ervan, verdraaid; de rechterhand van de schildknaap is de linkerkant van de waarnemer en omgekeerd.

Toernooien en veldslagen

De reden om ridder te zijn is het strijden in veldslagen. De strijd stelt hem in staat om zijn moed te bewijzen. Met deze gevechten en het losgeld dat hij kon innen via de verzamelde overwonnenen, verhoogde hij zijn materiële bezittingen.

In het begin was er geen groot verschil tussen het verloop van een veldslag en dat van een toernooi. In beide gevallen was het een enorme georganiseerde, gewapende vechtpartij, gehouden op een slagveld, tussen twee kampen, waarbij de partijen bepaalde regels respecteren. Het verschil zit in de omgeving van de confrontatie.

• • • • De toernooien vinden plaats in tijden van vrede, om de ridders in staat te stellen glorie en rijkdom te vergaren, en te laten zien welke de sterkste en meest prestigieuze was, het was belangrijk voor de collectieve eer.
      • Anderzijds werden er ook gevechten georganiseerd in tijden van oorlog om te laten zien welke kant het sterkste was, door bijvoorbeeld degenen te verslaan die over dit of dat territorium heerste. Ook was het toegestaan voor de deelnemende ridders om glorie en rijkdom te verwerven (en daarom was het niet logisch om de tegenstander te doden omdat er dan geen losgeld geïnd kon worden, niemand betaalde voor een dode).
      • Wat de staat van oorlog karakteriseert in deze periode, is de opmars van de cavalerie. Ze branden zich als het ware door het vijandelijk gebied en moorden alles uit wat er zich op zijn weg bevindt. Deze opmars is niet gevaarlijk voor de gewapende troepen en dient enkel en alleen om de plaatselijke heer (graaf, hertog) te provoceren, daar deze niet in staat was om zijn land en zijn leenmannen en diens eventuele knechten te beschermen tegen de agressie van de vijand. Daardoor verliest deze zijn eer en bovendien als de gewassen werden verbrand verloor hij ook de financiële inkomsten van landerijen.
      • De slag om Crécy was de eerste grote slag waarbij de spelregels niet werden gerespecteerd: de Engelse troepen voerden het gevecht niet om glorie of losgeld, maar om de Franse troepen te neutraliseren (en dat is gelukt). De Fransen protesteerden, en zeiden dat de Engelsen zich niet aan de regels van het spel hadden gehouden (perfide, staat hierin voor iemand die zijn belofte of woord niet houdt ‘het perfide Albion‘). Maar die regels waren eenvoudig weg al veranderd. Vanaf dat moment scheiden de genres zich. De toernooien vinden plaats op gesloten velden en de veldslagen worden meer en meer een kwestie van huursoldaten en soldaten, niet van ridders.

De heraut

Hoewel minder bekend, waren er in dit tijdperk ook vrouwelijke herauten. Zij hadden dezelfde bezigheden als de mannelijke herauten. De meest opvallende vrouwelijke herauten waren Escolástica de Muñon en Cesarea Taberné.

Voor de meer belangrijke heren nam de rol van de schildknaap geleidelijk een meer diplomatieke dimensie aan en specialiseerde zich in de rol van heraut. Zonder wapens en zonder enige waarde wat betreft de losprijs, profiteren zij feitelijk van de diplomatieke onschendbaarheid en kunnen zij zich vrij bewegen om hun missie te garanderen, zowel op het slagveld als in vijandige landen. Ze zijn daarom onderworpen aan strikte onpartijdigheid en discretie. De activiteiten van de herauten wordt beheerst door een hele code van rechten en plichten.

De heraut draagt een tuniek waardoor ze onmiddellijk herkenbaar zijn. Het is een dicht tuniek dat daalt tot aan de knieën, aan de voor- en achterkant en in de mouwen is het wapen van zijn heer in het tenue verwerkt. Het is een jurk die aangeeft dat de drager profiteert van de voorrechten van immuniteit van de herauten. De tabard, zoals dit tuniek wordt genoemd, transformeert de heraut in een levend symbool van de wapens en de eer van zijn heer.

In de Middeleeuwen, wordt de heraut een ambtenaar in dienst van de prins of een heer. In de aanloop van de oorlog is hij verantwoordelijk voor het uitvoeren van de oorlogsverklaring en verwittigingen. Voor de ridders die betrokken zijn in gevechten, zowel op het slagveld als tijdens een toernooi, kunnen zij hun testamenten of heilige aanbetalingen in ontvangst nemen en, indien nodig, zorgen voor een waardige begrafenis. Hun rol wordt uiteindelijk gecomplementeerd met name wat betreft de eer, het herkennen van de edelen middels de afbeeldingen op hun wapenschilden, het leiden van ceremonies en spelen, en getuige zijn bij daden van moed.

Oprichting van de heraldiek

Tijdens de toernooien en de steekspelen kondigde de herauten de ridders aan door, aan de hand van hun wapens, uitleg te geven aan de afbeeldingen op het schild van de desbetreffende ridder, pas daarna riep hij de daadwerkelijke naam van de ridder om. Deze praktijk is de oorsprong van de heraldische taal, in een van nature originele, begrijpelijke taal voor het hele publiek. Dit is de heraldiek opgericht en vastgesteld door de herauten.

• • • • 

        
        Aan de ene kant, legt het de link tussen een houder en zijn wapens, dat als eerste regel oplegt dat er geen wapens van andere gebruikt mogen worden.
      • Aan de andere kant impliceert dit de heraldische gelijkwaardigheid tussen de grafische weergave (de arsenalen of de schilddekking) en de mondelinge beschrijving (de blazoenering), die alleen maar de meest significante beschrijft.

Vanaf de 14e eeuw zijn er drie klassen herauten bekend; de persevant (leerling), de heraut en de wapenkoning. College’s werden in deze tijd gevormd, die voor het grootste deel op het continent werden afgeschaft na de Franse Revolutie. In Engeland bestaat nog altijd het College of Arms en in Schotland het Lyon’s Court.

De heraut is een specialist in wapenkamers en wapenschilden geworden. Zij zijn degenen die de composities en de beschrijvingen codificeren, met name, de regels van het blazoeneren,  ze reizen om de wapenarsenalen te vinden en deze dan vast te leggen in hun wapenboeken.

De wapenkoning is iemand die is aangesteld om de wapenarsenalen (en adellijke titels) te beoordelen.

Heraldiek in de samenleving

Het vertegenwoordigen van een identiteit

De geschilderde figuren op een schild, vastgesteld en uiteengezet door de herauten, geven uiteindelijk aanleiding tot heraldiek. Heraldiek is in essentie de wetenschap van herauten, en de oorsprong ervan kan alleen worden begrepen als men het belang van hun rol hier inziet.

Het eerste element dat een wapen droeg was het schild van de ridder. Daarna werden alle delen van hun uitrusting ingenomen door dit wapen, om de drager ook aan de zijkant te herkennen, maar ook hun eigendommen, zoals hun helmen en paardpantsers, te beschermen, en om zich te presenteren gebruikte men het banier.

Deze link tussen wapens en eigenaar werd overgenomen in de samenstelling van de zegels. De wapenarsenalen werden zo getransformeerd in het beeld van de rechtspersoonlijkheid. De praktijk van het zegel (bewapend) werd uitgebreid totdat het van algemeen  nut was voor alle entiteiten  die  in staat waren  om een zegel te hebben. Deze praktijk leeft nog steeds in het gebruik van de zegelring (gewapende ring), die in principe bedoeld is om te dienen als zegel, daarom zijn ze concaaf gegraveerd en normaal draagt men deze ring op de pink.

Historische ontwikkeling

Het gebruik van wapenschilden was aanvankelijk voorbehouden aan oorlogshoofden die ze op hun schild droegen (eind 11e eeuw), maar breidde zich geleidelijk uit naar ridders en vervolgens naar de adel (12e eeuw). Door de identificatie van de persoon door middel van wapenschilden, met name op zegels, breidde het gebruik van wapenschilden zich uit tot vrouwen en adellijke prelaten (eind12e eeuw), en van prelaten tot burgers, ambachtslieden en rechters, kapittels, corporaties, stedelijke gemeenschappen (begin 13e eeuw), kerkelijke gemeenschappen en religieuze ordes (14e eeuw), heerlijkheden, dominions, provincies, universiteiten en civiele besturen… Omgevormd tot een teken van sociale identiteit, werden de wapens erfelijk en duidden ze huizen aan, d.w.z. families en verwantschapsbanden (15e eeuw), daarna, meer in het algemeen, sociale banden, die steeds meer vertegenwoordigd waren.

Tot de 16e eeuw waren de gebruikte afbeeldingen voornamelijk dierlijke figuren, in vrij beperkte aantallen, evenals enkele levenloze figuren (meestal abstract), en veel geometrische figuren. Het repertoire wordt echter vergroot met voorwerpen, wapens, delen van het lichaam, gebouwen…. etc.

Creatie en evolutie van de wapenschilden

---

Hoewel het creëren van wapenschild afhangt van de toekomstige eigenaar heeft het vanaf het begin te maken met meer of minder strikte regels, met het oog op een effectieve identificatie: gemakkelijk te lezen door het gebruik van felle kleuren, die afsteken tegenover elkaar, grote velden met eenvoudige contouren en bovenal een uniek karakter van de wapens. Vaak worden deze regels niet gerespecteerd, maar dat gebeurt meer door onwetendheid dan dat het met opzet fout gedaan wordt.

Deze identiteit is ook zichtbaar in het gebruik van de symbolen, herinneringen aan markante feiten of vertalingen van karakteristieke kenmerken gekoppeld aan de eigenaar (zinspelende wapens), of een voorstelling van de vadersnaam, woordspelingen (sprekende wapens).

Maar het wapen staat niet vast en kan evolueren in functie:

• • • • bij een verbintenis (verdrag), waarbij de wapenschilden van de bondgenoten samengevoegd worden tot één schild, gecodeerd door regels die het type van de unie vertaald.
      • bij een erfenis, die de erfgenaam soms een modificatie van het initiële wapenschild oplegt in overeenstemming met de mate van afkomst (afhankelijk naar gelang de belangrijkheid van afkomst).
      • bij het ontvangen van een eervolle onderscheiding overeengekomen door het feodalisme, die een vazal het recht geeft om een onderscheidend element aan zijn wapenschild toe te voegen.
      • bij een onderscheid of wijziging, om een nieuw wapenschild te onderscheiden  van het wapenschild waarvan het is afgeleid (een brisure).

Op dezelfde manier kan het wapen verdwijnen of worden vervangen door een ander wapen, wanneer het originele wapen is “onteerd” door een onwaardige actie van de eigenaar of een voorouder ervan (Zie leeuw, laffe leeuw, slapende, …..etc.)

Regels van het wapen

In feite is er maar één bekende regel die in onbetwistbare termen kan worden gesteld en waarvan men kan zeggen dat het een regel is die alom kritiekloos erkend en gewaardeerd wordt: Geen metaal op metaal en geen email op email. Dit de regel van tegenstrijdigheid van emaille.

Regels die vaak worden overtreden:

• • • • De blazoenering moet iets vaststellen, volledig en kort zijn: dit betekend eigenlijk dat het mogelijk moet zijn om te blazoeneren volgens de gebruikelijke regels, en dat het blazoen iets specifieks moet zijn. Het is niet mogelijk een blazoen te hebben zonder de vermelding van de stukken, bijvoorbeeld ; azuur met drie gouden stukken.
      • Stukken die meerdere keren voorkomen moeten qua grootte, vorm en kleur identiek zijn.
      • Je kunt de eigenschappen van een wapenstuk niet variëren ten aanzien van een ander soortgelijk stuk, maar er is een uitzondering: de herhaalde stukken, op een verdeeld veld, in twee zones, kunnen van één in de ander zijn, dat wil zeggen, dat het stuk van de kleur is, van het veld boven het stuk, waarin het niet gelegen is. In het geval dat sommige van deze stukken zich op de partitie bevinden, zijn ze identiek verdeeld en is elk van de gevormde zones gekleurd in de kleur van het tegenoverliggende veld. Deze regel is verre van absoluut en talloze gevallen van niet-homogene groepen zijn bekend. (begrijpt u deze regel niet? Wees niet bevreesd, ik heb menig Spanjaard om uitleg gevraagd, maart die snappen het ook niet!)

Wapens die afwijken van die regels noemt men raadselwapens. Dit omdat men aanneemt dat de afwijking een reden heeft waarnaar men moet raden.

Een wapen moet men steeds lezen vanuit het standpunt van de wapendrager; links is rechts en omgekeerd. Dat houdt in dat bij een gevierendeeld wapen het belangrijkste stuk rechtsboven staat.

De betekenis van wapens

De wapens zijn ongetwijfeld belangrijk, er zijn precieze en complete systemen van symbolische interpretatie van reeds gedefinieerde wapens, maar dergelijke systemen lijken vaak op waarzeggerij te berusten. Hoewel er wapens zijn die opzettelijk zijn samengesteld met betrekking tot een van die systemen, is dit niet het algemene geval, en de precieze identificatie van het gebruikte systeem is ook een delicate taak.

De waarde die een figuur in een bepaald systeem kan innemen, is de waarde die het heeft voor dat systeem en kan niet worden gegeneraliseerd. Aangezien kruisvaarders een kruis droegen, en we dikwijls de bezant op het blazoen van een oude kruisvaarder vinden, heeft men getracht te achterhalen waarom er zoveel verschillende heraldische kruisen werden gecreëerd tijdens de kruistochten, of dat dit kruis altijd een religieus motief heeft gehad: maar de conclusie is dat het niet meer kan zijn dan een zuiver geometrische figuur, of het resultaat van een compositie, of verwijzen naar een plaats.

Maar nadat we hebben vastgesteld dat er in principe altijd een betekenis is verbonden aan de keuze van de figuren, moet gezegd worden dat er veel wapens zijn waarvan we de betekenis niet kennen, en dat de gegeven betekenis vaak niet meer is dan een hypothese. De interpretatie van de symboliek moet altijd voorzichtig zijn met zijn context: de eigenaar van de wapens heeft ze niet willekeurig samengesteld en een betekenis kan zijn oorsprong hebben in reeds bestaande wapens.

Samengestelde wapens

De composietschilden kunnen ontstaan door huwelijk, of in stukken toegekend door Gratie van de Koning, of door overnames. Zij tonen de rechten van de corresponderende wapens en vertalen heel duidelijk de samenstelling van de wapenarsenalen.

De eenvoudigste compositie bestaat uit het samenvoegen van twee schilden die de individuele vorm van elke schil behouden. In de Middeleeuwen was het de gewoonte om de blazoenen van de echtgenoten naast elkaar weer te geven, de echtgenoot rechts (de ereplaats) en die van de vrouw links. Nadat deze mode was geëvolueerd werden de blazoenen gevierendeeld met  in het eerste en vierde kwart het wapen van de echtgenoot en in het tweede en de derde kwart die van de vrouw.

In de 17e en 18e eeuw zagen we dat in de onderverdeling van de wapens (zeer kunstmatig) alle allianties en voorouders van een persoon, elk hun eigen kwartier kregen, tot men op het punt kwam dat het geheel onleesbaar werd. In deze uitspatting die de grote wapens vertoonde, verzet de compositie zich tegen de eerste regel van het wapenschild, dat eenvoudige stukken aan de wapens oplegt. Het is echter legitiem (ook al is het alleen maar voor de ijdelheid) om op één en hetzelfde schild alle wapens van grootouders, overgrootouders, betovergrootouders etc. te tonen (dat respectievelijk 8, 16, 32 of 64 kwartier inhield).

Officiële kleuren

---

Om een wapen van veraf goed te kunnen herkennen, is ook het gebruik van kleuren belangrijk. In de ruime betekenis zijn de kleuren de emails, de metalen en de pelswerken bij elkaar. In deze betekenis heet een kleur een tinctuur. Vanaf het begin kent de heraldiek twee ‘metalen’ – goud (geel) en zilver (wit) – en vier felle kleuren: rood, blauw, zwart en groen. Naast metalen en kleuren komt in de heraldiek ook het zogenoemde pelswerk voor, ‘hermelijn’ en ‘vair’.

In het gebruik van kleuren past men de zogenoemde kleurenregel toe. Figuren van kleur worden daarbij afgebeeld op een achtergrond van metaal (goud of zilver), of omgekeerd, figuren van metaal op een gekleurde achtergrond. Zo hebben wapens voldoende contrast.

Op zwart-witafbeeldingen van wapens worden metalen en kleuren weergegeven met patronen van puntjes en lijnen. Dit noemen we ‘arcering’.

​

Heraldische officiële kleuren
Heraldische naam	Weergave in zwart-wit	Gebruikelijke naam	Symbolische betekenis	Voorbeeld
azuur of lazuur (Sp. azur)	horizontale arcering	blauw (rgb 0,0,225)	wetenschap, waarheid
keel (Sp. gules)	verticale arcering	rood (rgb 255,0,0)	moed, opoffering
sinopel (Sp. sinopel)	diagonaal van linksboven naar rechtsonder	groen (rgb 50,205,50)	mildheid, hoop
sabel (Sp. sable)	effen zwart of horizontale en verticale arcering	zwart (rgb 0,0,0)	gevaar, kracht
Kleuren die niet in alle literatuur tot de heraldische kleuren worden gerekend
bloedrood (Sp. sanguíneo)	horizontaal met diagonaal van linksboven naar rechtsonder	bloedrood (rbg 158,17,14)	warm, temperamentvol, intiem, afscheid
paars (Sp. morado)	netwerk van diagonale lijnen	paars (rgb 140,0,75)	verwachting, ingetogenheid, onderdanigheid
purper (Sp. púrpura)	diagonaal van linksonder naar rechtsboven	purper (rgb 128,0,128)	waardigheid
oranje (Sp. anaranjado)	verticaal onderbroken lijnen van afwisselend punten en strepen	oranje (rgb 255,127,0)	waarheid, ruimhartigheid
bruin (Spn. leonado)	verticaal en diagonaal van linksboven naar rechtsonder	bruin (rgb 125,62,0)	macht
asgrijs (Sp. cenizo)	horizontale en verticale streepjes	asgrijs (rgb 100,106,113)	depressie, armoede
Overige
natuurlijke kleur (In de heraldiek spreekt men van natuurlijke kleuren wanneer in de wapencompositie een wapenfiguur wordt afgebeeld in de kleuren die het figuur in de natuur ook heeft.)	de kleur die het afgebeelde stuk in werkelijkheid heeft (vaak ook benoemd als “in zijn kleur”, of “eigen kleur”)
Metalen of tincturen
goud of or (Sp. oro)	puntjes	goud of geel (rgb 255,255,0)	wijsheid, rijkdom
zilver of argent (Sp. plata)	effen wit	zilver of wit (rgb 191,191,191)	trouw
Minder frequente metalen
brons (Sp. bronce)	c-tjes	brons
koper (Sp. cobre)	c-tjes	koper	venus
IJzer (Sp. fierro)	plustekentjes	ijzer
Lood (Sp. plomo)	c-tjes	lood
Pelswerk is het patroon van een kleur en een metaal of omgekeerd
Hermelijn (Sp. armiño)	wapenschild van Bretagne	sabel op zilver
Vair (Sp. vero)		azuur op zilver		Kwartileren van het schild

---

Naar boven